Калян Санҗин үүдәлтәс
КАЛЯН Санҗ
Хальмг келн
Кен ахан күндлн келдг,
Кетркә баһчудан тевчн келдг,
Эвтнь тәвәд, еңсгәр келдг
Эйлдг, һольшг хальмг келн.
Холын цууд нернь туурсн,
Хортна өмн хорхан уурсн,
Иньгин зүрк таалулҗ келдг
Иим сәәхн хальмг келн!
Өшәтнә өмнәс тосад зөрүлсн
Өлн җидин үзүр болгсн,
Өрч дотрк зүрк буульсн
Өрүд омгта хальмг келн.
Тосн кевтә илн келдг,
Торһ-томчар кеерүлн келдг,
Усн әдләр уһан келдг
Уул хальмг келн!..
Модар цоксн метәр келдг,
Моһа кевтә хатхн келдг,
“Күд чолуг хамхлн” келдг
Күчтә хальмг келн!
Магтад келхләрн – өргәд оркдг,
Мааҗад келхләрн – шавтадг.
Яснла харһсн сумн болсн
Янзта хальмг келн!..
Ирү седклән илдкн келдг,
Ичртә йовдлд игзәрләд оддг,
Үкләс әәлго – үнән келдг
Үнч хальмг келн!..
Ходрад келхләрн хор буслһам
Ховдг хальмг келн!..
Шүвтрләд келхләрн шүүс дусам
Шүрүтә хальмг келн!..
Хар уснд өрм бәәлһм
Хальмг келм чимгтә,
Хуурмг худлчиг худгт суулһм
Хурц болчкад, омгта…
Арнзал хурдн Зеерд чини
Амһаһан кемләд агсрич,
Хальмг уул келн мини,
Хазаран бичә мөлтлүлич!
1973 җ.
ХАЛҺРСН ХАЛУН ДУРМ
Теегм, мини теегм,
Теңгр һазр хойрм,
Хамр таангрулсн цецгм,
Хальмг халун дурм!
Энүнд эцкнрин ясн оршла.
Эңкр нердм – эн теегм.
Харм күцл,
Халта хәләц,
Хару седкл –
Хальмг Теегтм!..
Каңкнулад үнрәрн дардг
Караг камб шарлҗм.
Асхрулад өргәд дуулдг
Алтн һорһлда шовум.
Хальмг теегән кеерүлдг
Халһрсн Бамба зула!
Туула зоота уңһдм
Туг сүүлән саадглад,
Туруһарн һазр чавчад,
Туульн тогляд урлдад,
Хаңһл сәәхн толһаһан
Ха доран хайлдад,
Деләрн җивр келдәд,
Делсәд йовад одсинь
Хәләҗ – нүдн ханшго,
Хәәҗ – сәәхнь олдшго!
Хальмгин өнр теегтм
Хавр дәкнәс ирчкҗ
Җивртн үүрән яслдна,
Җирһлин дуучнр җирглднә.
Һәәхсн нүдн ханхмн.
Һәәрсн седкл уйрхмн.
Тенд-энд йовситн
Теегм цугтнь дуудна.
Торлңгар өркән хәрүлһсн,
Толһаһан нарар самлулгсн;
Теегтм хавр серҗәнә,
Теркә дурн төрҗәнә…
О, теегм, сәәхн теегм –
Оньдин седклин киләсм.
Цаһан өвсн-шуурһта,
Царң дүүрсң арҗанта,
Хальмг төрскн Теегм, –
Хәләҗ ханшго җирһлм!
Термин моднас татлдад
Теңкҗ көлд орлав,
Темәнә бөкнд саатулгдад
Теслтин чинриг медләв.
Хурлһата цагин үүмәнд
Хуһрҗ өгдго ицгтәв.
Теегинни өргн хормад
Төрсн төләдән кишгтәв!
ЦӘ
“Цә шиңгн болвчн –
Идәни дееҗ болдг,
Цаасн нимгн болвчн –
Номин көлгн болдг”.
Хальмг теегин аһуд
Халун һаң догшн.
Ундасад ирсн күүнд
Уух цәәһинь өгтн.
Амтнь күцсн цәәтн
Амнд мини тааста.
Ууһад суух дутман –
Улм хөөнән таалмҗта.
Өвкнрин йөрәһәд үлдәсн
Өлзәтә “ Идәни дееҗ…”
Цә уга болхла
Цаңһад үкхм бәәҗ.
Алтан өңгтә цәәһән
Ааһан дүүргәд келгит,
Арһсн-зөмсн чееҗән
Асхрсн көлсәрн девтәһит.
Күн болһн эдлдг
Күмнд кергтә идәг
Тәрәд, урһадг улст:
Таньдг эс таньдгт –
Хальмг теегин дундас
Ханлт теднд өргҗәнәв.
Зүркин сәәхн йөрәләс
Зөвтә хамгинь тальвҗанав.
Цә урһадг урн
Цань уга үүлдвртә:
Өрүн нарнла урлдн
Өдрин дуусн көдлмштә.
Аджария – нутг нартна,
Адһлдад харадас нисмһә.
Цәкр һаң халунд
Цә тәрәч шунмһа.
Улан зандн цәәһән
Ууҗ суусн цагтан,
Аджарин цә тәрәчдән
Амһулң мендинь мөрәдит.
Алтан өңгтә цәәһән
Ааһан дүүргәд келгнәв,
Арһсн-зөмсн чееҗән
Асхрсн көлсәрн девтәнәв.
ИШКӘ ГЕР
Кезә болвчн келдгм –
Кетркә үлгүр амндм:
“Цаг негәр йовдго,
Цәкрм цаһанар бәәдго”.
Җирлһн кевтә цувлдад,
Җилиһәд гөрәсд гүүлднә,
Өвсиг турунь талхачад,
Өрвкәд, халяд нислднә.
Дегдрәд удан гүүдг,
Деләд, әрә өөдлдг –
Пуд цогцта тоодгуд
Пушкинә цаг кевәрн.
Зурмн бас кезәңкәрн –
Зогсҗ, һозаһад чичкннә.
Зуг, элә теңгрәрн –
Зөрҗ эргдгнь бичкрнә:
Аашх самолет күләсн –
Аһарин эзн эләсин
Амрлнь ахрдад йовна.
Күчр цевр аһар –
Киитн гүүнә чигән.
Киилх дутман – заядар
Күчн, чидл-чимән…
Альдас?.. Генткн ирв –
Амрсн седклим бертәв:
“Салврха ишкә гертәв”,
Санандм керчәд орв.
Хар арһсна утан
Хамрарм орсн болв.
Кезәңк… Түрүн авгтан
“Кел бәрәд” – алв…
Тууҗин бичкәкән керчм
Тиигәд, зәрмдән сангдна.
Болв, ахрхн агчм
Будн кевтә талрна.
Хаһрха ишкә гер
Хама бәәдв – гилч?..
Музейд эс үлдәсн –
Мууха алдг болҗ…
ТӨРСКН ТАҢҺЧДАН
Әвртә өргн теегинчн
Альхн чинән кизәрлив.
Шатрлсан элсн цоңхсинчн
Шаг негл умшньлив.
Нәәхлсн хаврин цецгүдәс
Намчин адг хамтхаснлив,
Хөөчнрин хонгин һалас
Харңһуд өсрсн очнлив.
Тәрәд урһасн садмудынчн
Тасршго бичкн ацньлив,
Заһсна шүүгүлин гөлминчн
Захин дөмгә бүтүньлив.
Өнр җирһлүр өөдлхдчн
Өлчр зарцчнь биләлив,
Харңһуһан хамхлх бәәрдчнь
Хасн сумнчнь боллалив.
Урдксин дуулсн дуудычнь
Ухандан хогшаҗ тееләлив,
Ухмлта, өмнк җирһличнь
Урмдта айстан нееләлив.
Дәкн-дәкн өөдләд
Дүмбр теегәрн ниснәв,
Дүүвр җилһнә частриг
Дүүнртән герәслхәр зүткнәв.
Әмн-цусн, җирһлм,
Әмд йовх цогцм,
Таңһчм, хәәмнь, чамтаһан
Тасрха уга залһата.
Омг-җимг хамгм
Оньдин чини һарт,
Сәәрх муурх хойртм
Сәкүсм – Төрскн таңһчм.
Бәәһәд бәәхләчн – байнлив,
Бууләд оркхлачн – баатрлив.
Хәәмнь, чамаһан угад
Хумха модн биләлив.
Җиләс җил ирвәс
Җирһлчн улмар сәәхрнә.
Күчтә Әрәсән нилчәс
Кишгин сәнь делгрнә.
Ээҗ болгсн чамдан
Эңкр дууһан дуулнав,
Эңнсн нутгудын деңдән
Эңгүлң йовхичн мөрәднәв.
1959 җ.
|
Калмыцкий язык
Со старшим почтителен, с младшим
приветлив.
Он ловок и гибок, как всадник – калмык,
Он прочен и точен, он сметлив, приметлив, – Калмыцкий язык.
Душевную нежность хранит он для друга,
С застенчивым скромен, с великим велик,
А в битве с врагами не знает испуга, –
Калмыцкий язык.
В сраженье он жаждущей сабле подобен,
Когда наступает, сверкая, на рать,
Живительным словом он слабых способен
На подвиг поднять.
Глаголы его – как летучие кони,
Метафоры свежи, как светлый родник,
Он мягче, добрей материнской ладони, –
Калмыцкий язык.
Порой, как змея, хитреца он ужалит,
Ударит того, кто и лжив, и двулик,
Зато удальца – храбреца он похвалит, –
Калмыцкий язык.
От звуков его станет крепким усталый,
А робкий отвагу почувствует вмиг,
Словесною силой разрушит он скалы, –
Калмыцкий язык.
Стоит он, как страж, чистоту карауля,
Учтив, как хозяин, приятен, как гость,
Не жжет его желчное слово, как пуля,
Попавшая в кость.
Он кривду, и лесть и позор презирает,
Всегда и везде говорит напрямик,
Бесстрашною правдою смерть попирает, –
Калмыцкий язык.
Как влагой горячей, насмешкою жгучей,
Промоет, прочистит он ткань вещества,
Он блеском гипербол и мощью созвучий
Наполнил слова.
Он “Джангар” сложил, возлюбил он свободу,
Сравненьями он восхищает людей,
И в сливки, звеня, превращает он воду, –
Язык – чародей.
Он гладит и нежит, он режет и колет,
Он древен и молод, он счастье постиг,
Узду снять с коня своего не позволит, –
Калмыцкий язык!
Перевел Семен Липкин
МОЕ СЧАСТЬЕ
О степь моя, земля полынных трав!
Моя любовь, и радость, и отрада!
Здесь предков наших гордых имена
Хранит простор. А наш горячий нрав
Кипит в крови, и зоркость взгляда –
Все от нее! Всего исток она!
О степь моя! В степи моей весна
Калмыцкая, раздольная без края!
Восходит солнце, как бамба-зула,1
Звенит торлонг2… А грива скакуна,
Весенним ветром завитая,
Сама, как ветер! И мои глаза
Глядят, глядят, но им не наглядеться
На степь в цвету. А степь, как океан.
Холмы, как волны, глубина какая
Под ними скрыта! Никуда не деться
Мне от весны. Цветы, как ураган,
По всей степи от края и до края
Шумят. И степь меня зовет!
Чем дальше, тем безудержней цветенье!
Звенит торлонг. Торлонг в степи поет.
С весною в сердце входит откровенье!
О степь моя, земля полынных вьюг!
С ней красотою небо не сравнится,
Когда весною тысячи огней
По всей степи заполыхают вдруг!
Я счастлив тем, что довелось родиться
Мне на широком пологе степей!
Перевел Ю. Сбитнев
1 Бамба-зула – лотос.
2 Торлонг – птица, предвестник утра.
ЧАЙ
В степях калмыцких сушь, жара и тишь.
Ты из колодца пьешь однажды, дважды…
Пей, друже, чай! Водой не утолишь
Устойчивой, неутолимой жажды.
Хоть с янтарем ты цвет его сличай,
Так он чудесен в лучевом игранье –
Грузинский, крепкий, золотистый чай,
Дымящийся перед тобой в стакане.
Один глоток – и радостью объят,
У моря ты, на изумрудном склоне,
Субтропиков вдыхаешь аромат,
Как на Суматре или на Цейлоне.
Ты ведаешь все запахи земли,
Не знающей ни вьюги, ни мороза.
Магнолии роскошно расцвели
И чайные, тонов заката, розы.
Глоток, еще глоток. Бежит струя.
Ты жадно пьешь живительный напиток.
И в нем играет радость бытия
И чувствуешь ты свежих сил избыток.
С весны был зной, неодолим и густ,
А чаевод, пренебрегая жаждой,
Выхаживал и холил чайный куст
И, как ребенка, нежил листик каждый.
Неистребимым запахом пропах
Трудолюбивый мудрый мастер чая.
Вся жизнь его в заботах о кустах –
Он трудится, рассвет трудом встречая.
Щебечут хлопотливые стрижи.
Аджария полна тепла и света
И, кажется, ползут ежи – кусты,
Предвосхищая плодородье лета.
Заварку чая в чайник положи
И, на минуту погрузясь в раздумье,
Спасибо задушевное скажи
Аджарцу из окрестности Батуми.
Перевел Константин Алтайский
КИБИТКА
Бежит сайгачье стадо к водопою,
Тушканчиков с кургана распугав.
Полынью пахнет, мятой, зверобоем
И тысячью других душистых трав.
Куда ни глянешь – разнотравья хаос.
И, как при Пушкине, в минувший век,
Дрофа, усатый европейский страус,
Перед полетом делает разбег.
От сусликов рябит в глазах. Далеко
Их, пестрошкурых, видно возле нор.
И озирает степь недобрым оком
Орел – степняк, поднявшийся в простор.
Свеж воздух, как кумыс – степной напиток,
И кажется тебе, что вот запах
Кизячий дым из кочевых кибиток
С десяток дыр на войлочных боках.
Минутное степное наважденье,
Пока на горизонте солнца диск.
И чем-то покорил воображенье
Лилово-розоватый тамариск.
Но сразу рвется размышлений нитка, –
И говорю я, радуя друзей,
Что древняя последняя кибитка
Давным-давно помещена в музей.
Перевел Константин Алтайский
КАЛМЫКИИ
Я только былинка
Раздолий твоих травяных.
Я только песчинка
Больших побережий твоих.
Я – зернышко в маке,
Который весною багров.
Я – искра во мраке
Горящих пастушьих костров.
Я – листик на ветви
Взращенных тобою садов.
Ячейка я в сети
Рыбачьих твоих неводов.
Я снова и снова
Пускаюсь над степью в полет
Коротким присловьем
Из песни, что создал народ.
Весь плотью от плоти
И кровью от крови – я твой,
Мужающий в росте,
Калмыцкий мой край золотой.
Всегда я с тобою,
Всегда я – частица тебя.
С твоею судьбою
Судьба неразлучна моя.
Я в праве гордиться
Тобою, как матерью сын.
Грядут вереницы
Счастливых и светлых годин.
Тебя величаю,
Как теплый рассвет соловьи.
Тебе я вручаю
Все думы, все песни мои.
Перевел Константин Алтайский
|
БИБЛИОТЕКАРЬ
Дөрвн цагин эргцәнд,
Дурта альк селгәнд
Эн нериг үзхлә,
Эрклү седкл орна.
Ора болтл секәтә бәәдг.
Олн улс ирәд бәәдг.
Күн олн болв чигн
Күүндән-шууган уга бәәдг.
Кенд ямаран дегтр
Кергтә болад ирвчн,
Библиотекарь дегтрин герт
Бел кеһәд авад ирнә.
Библиотекарь гисн үгиг
Бичкә күн дамнтн.
Келхд амр болвчн,
Кергнь кецү нигт.
СУРҺУЛИН БАГШНРТ
Серлин
мөңк залян
Седклдм
асаһад орксн,
Әрүн цагин
сурһмҗан
Әмндм
шиңгәһәд өгсн,
Багшнр,
таанрин неритн
Баһасн үнәртән кецәҗ
Мартхин аюлас
әәҗ –
Мөңкинд
давтад йовнав…
Төөрхдм –
харшлтынь хаасн,
Төлҗхдм –
нөкд болгсн,
Ухани булгас
услсн,
Уйн – баһасм
асрсн –
Багш
гисн нерн:
Басл –
кецү сәәхн!
Зу чигн наслсв,
Зууран зовлң эдлсв,
Багшин сурһмҗ, селвг –
Байн болчкад, элвг.
Баһ насни түшгүд,
Багшнр – җирһлин иньгүд,
Келсн үгтн –
алтрг,
Кесн кергтн –
мөңкрг!
Ачнр-җичнрин амнд
Амһулңгин айсар дуулгдг!
С. К. Каляев
|
