“ЦАҺАН”
(Хальмг келн-әмтнә хуучна авц - берцәс)
“Цаһан” – гисн сәәхн үг… Хальмг улсин томанд юн чигн сән-сәәхн юмн “цаһан” зүснлә ханьцҗ – кир уга, цевр гисн медәтә чинрәр бәрг кеҗ: “цаһан саната күн” “өлзәтә, цаһан хаалһта болтха”, – гилдҗ кү магтдг, күүнә өмссн хувц йөрәдг… һарһсн үрндән “Цаһан” гидг нер өгдг… Тегәд, боһнәр келхлә, “Цаһан” гисн үгин учр-утхнь ик сәәхн.
Мана хальмг улст “Цаһан” гидг сән өдр бәәнә. Ода цагт зәрм улс эс медснә зүүләр, эндүһин аюлар эн СӘН ӨДРИН нериг “цаҺан сар” гиһәд чигн келнә. Тернь хаҗһр. Эндү, “Цаһан Сар” – гидгнь тер “цаһан” болдг сарин нерн. Үлгүрнь, келхд, “Үрс” – болдг сариг зуни түрүн сариг “үрс” сар – гиҗ нерәднә. Зул болдг сариг – “Зул сар” гиһәд келнә. Һал тәәдг сариг – “һал тәәдг сар” – гинә. “Цаһан” болдг хаврин түрүн сариг амрарнь: “цаһан сар”, – гицхәнә… Э, тегәд – эн Сән-Өдрин йоста чик нернь – “Цаһан”.
“Цаһан” – гисн сәәхн үг”… гиһәд, бидн деер келҗ орксн биший… Тиим сәәхнәс Сәәхн үгәр мана урдкс эн Сән-Өдртән – нер өгхләрн ямр уханас иш авч өгв гилч?.. Гиһәд, нег тоолвр орҗ ирнә. Эн тоолврт товчта хәрү хәәхлә иим болҗ һарна: “Цаһан” – хаврин түрүн сарин нег шин. Хавр гисн бас нег сәәхнәс – сәәхн үг.. Хавр ирхиг эс күләдг күн уга боллта. Хавр гисн үг ик, баһ, дунд һурвлад таалмҗта, седклднь күсл урһасн күләвр үүдәсн сәәхн цаг…
Хавр гисн үлү сәәхн ниһүртә цаг… Хавр – йиртмҗин серлт, һазрин урһмл, өвсн әмлдг цаг. Әмтә хамг юмн: “Хумстнр, җивртнр, турутнр цуг байр-бахан эдлдг, төлән авдг – хөвдән күртсн кишгән эдлдг – амулңта цаг… Хавр – гисн, юмни түрүнд – мал өскдг улсин иньг… Хавр гисн мана хальмг улст – малын төләр теҗәл кедг улст – үсн, тосн, әәрг-чигән, боз-хөөрмг… Адг-ядхдан угатя улсин келдг үг – “Цаһан сарин нег шинд зурмн ичәнәсн һардг”. “Зурмн һарсн хөөн хальмг күн харһнҗ үкдмн биш”, – гиҗәдг… Үвл – гисн тедү дүңгә ик күүнд онтхата дәәсн… үвл гисн – тер цагт цагин нег аюл билә… Угатя, байн, дунд һурвнд үвл үвлән үзүлдг бәәсмн. Цугтаг уутьрулад оркдг. Угатя, байн угад хорлтан күргдг ик аюлта дәәсн – зуд… “Зуд – гисн юмн зурһан көлтә” – гиҗ наадад келгдсн биш болхмн…
“ЦАҺАН” – гисн җирһлин серлтд нерәдсн “Частр”… “ЦаҺан” – гисн хальмг келн улсин әәмшгтә үвллә ноолдад, түүнд диилгдл уга менд һарсн улсин – Байр… “ЦАҺАН” хальмг күн болһна күсл болҗасн мендин байр бәәсмн.
“ЦАҺА” ЯҺҖ КЕДГ БӘӘСМБ?
Үвлин сүл сарин 29-д экләд боорцган кеһәд белдцхәдг… Җилин 12 сард нег дәкҗ болдг – күн өврҗ болмар күүнә седкл делврдг өдр… Эн өдр хотна гермүдин өрк болһнас утан бүргәд – хорһна, кеҗәсн боорцгин күңшүтә үнр һарчана. Эндр цуһар боорцг кеҗәнә. Эндр цуһар “Цаһаһан” кехәр белдҗәнә.
“Җилин 12 сард нег дәкҗ болдг – күн өврҗ болмар күүнә седкл делврдг өдр” – гиҗ деер келгдсн үгин учрнь иим билә: хотна бәәхтә улс, угатя улстан – дуту уга цугтаднь боорцг кех һуйринь, хорһинь чанх махинь, цәәһинь өгдг бәәсмн. Тер учрар “Цаһан” өдр – хоосн күн, хоосн гер, гиҗ уга болдг билә. Ямаран чигн “альхнь цоорсн” хатуч байна бийнь, эврән дуудҗ авад, тер хамг хотыг угатьнртан түгәҗ өгдг бәәҗ. Эс тииклә ик му-заята күүнд тоолгддг… “Цаһанас” кү дутах йосн уга.
Нег шинд хотна ах-зах өвгнә гер. Хотн цуг: ик баһ уга гер дүүрәд сууһад орксн. Нарн бултаһад һархиг күләҗ сууцхана. Тулһ деер хәәсәр дүүрң цә чаната. Аһуһинь бүтәсн хорха боорцг көвҗәнә. Иргд – ик хәәсәр дүүрң, халун үнрәрн хамр таангрулсн махн бәәнә. Герин эзн өвгн деед бийдән, цаһан ширдг зәмлсн сууна. Шин килнтр киилгин хойр ханциг бишмүдин ханцнас дөрү дүңгә үзүләд орксн, седклнь талвасн. “Цаһана” йорәлән дотран белдҗ – “бәәсәрн – байн, суусарн – өнр” болҗ, байрта, тиньгр чирәтә бәәнә… Өвгнә хаҗуднь ик цаһан альчурар дүүрң “Цаһана” белг: цацгта кампадь, балта, серкән өвр, яңһг, читлг, девн-деед зер-земш белдәтә. Терүнд җилвтсн бичкдүдин нүдн һал-асад, “Цаһана” эклц күләлдҗ, шүлсән зальгҗ бәәцхәнә.
Нарн бултаһад һарлһнла, өвгд-эмгд босад, илткәтә шүтәндән мөргцхәдг билә. Өвгн хәрү ормдан суухлань, цуг герт бәәсн улс ах-захарн, даран-дарандан өвгнлә “цаһа” бәрцхәдг билә.
– Өвгн: менд, цөөкн малтаһан, цөвдл әмтәһән зудтурхн уга, өвчн-зовлң уга ҮВЛӘС менд һарвта?.. “Һарва”, “һарва”, – гилдәд цугтан байрта хәрү өглднә… Менд, менд, – гилдсн дун гер дотр дүүрән болад, бәәсн улс цуһарн цаһалад төгстл шуугад бәәнә.
Күн болһн хоорндан “цаһалад”, күн болһн нег-негндән белгән өглцәд, көвүд-күүкдән үмсәд, ут нас, бат кишг мөрәдҗ йөрәчкәд, “цаһана” цәәһәсн эклҗ – йөрәл тәвҗ хотан ууцхадг… Тәвдг йөрәлнь, җиләс җил болһн негл кевтән: Эн җил эдү кевәр-иигҗ “Цаһа” кедг болв чигн, иргчдән энүнәсн үлү элвг-делвг, ик байрта-бахта, цуһар менд амулң “цаһаһан” кех болтха”… гиҗ иим җисәнә тәвгддг йөрәл эн… Иргчдән ирх үвл ямаран әәмшг белдҗәхинь меддг арһ күүнд уга. Түүнә ардас ирх хавриг бас эндр өдр мөрәдх кергтә болна.
ЯМАРАН БООРЦГ КЕДГ БӘӘСМБ?
“Цаһана” боорцг йирин җисәнә кедг боорцгас оңгдан. Олн зүсн. Ташр деерән зүсн болһнь тус-тустан хүвдән күртсн чинртә:
Һалун-һалуна толһа боорцг – “хавр авч ирдг” шовун. Һалун нисәд ирснь үзгдхлә, дәкҗ үвл уга. “Һалун ду һархла – хавр ирдг”, – гидг үлгүр шогин үг биш.
Хуцин толһа боорцг. Хуц гисн сүргин экн мал. Малын өслт мөрәдҗ кеҗәх йорта юмн.
Целвг кенә. Көвәнь имкрәстә целвг болхла – цандг, нур-ус орулҗ бәәнә. Усн кезәд чигн хальмг күүнә күсл. Имкрәсн уга целвг ноһата, идгтә сөг, царң йөрлүлҗ кегдҗәнә, эс гиҗ нар йорлулҗана гинә.
Өвртә тоһш кенә. Тернь үкр мал, түүгән дахсн хаша-хаац.
“Кит” кенә. Тернь мөрнә кит.
“Җола” кенә. Тернь – эклц, чилгч уга ут җирһл йорлулҗ кегдҗ бәәнә.
“Мендин белг” – гиҗ нәрхн, хойр талан үзүртә боорцг кенә. Тернь – “чи бидн хойр” толһа хойр болв чигн әмн-негн, кезәд чигн нег-негнәсн салшго садн гисн темдг.
“Хорха боорцг” кенә. Тернь – мал-аһрусн һазрин “хорха” мет то-томҗ уга, иигәд “ивр-ивр” гиәд бәәх болтха гиҗ йорлулҗ бәәдг мөн. Үлгүр тедү мет, нань чигн тиим йор урлдасн олн зүсн дүртә-дүрстә боорцг кецхәдг бәәсмн.
“Цаһана” боорцгасн келкҗ авад, гер болһнд күргәд, белг авлцдг авъяс бас бәәдмн, эннь бас “Цаһана” нег йосн… “Цаһана” йосиг кен чигн күн кемтг уга күцәдг бәәсмн. Ямаран чигн байн-нойн күн деегүрдҗ күүнлә цаһалл уга, күүнә герт орҗ “цаһана” хотаснь эдлл уга, амсл уга бәәдг арһ уга юмн… Эндр өдр цуг Хальмг улс нег-негән тевчх, нег-негән күндлх зөвтә – тиим өөрдин заң… Эндр өдр күн цуһар – әдл… Тиим “Цаһана” йосн.
ДӘКӘД НАНЬ ЯМАРАН ЙОСН БИЛӘ?
“Цаһан” өдр гер дотран деес татад, гертән бәәсн шин кееһә хувцан, сән-сәәхн хамган цугтнь һарһад тер татата деесндән өлгдг билә. Орсн, һарсн улс үзәд һәәхәд, һартха гиҗәнә.
Эн авъяс бас нег-зүүдән сәәхн йосн гиҗ тоолгддг бәәсмн. “Манад танас нуусн-нәәсн юмн уга. Хулхалҗ, булаҗ авсн юмн уга. Хәләтн, үзтн! Таанр мана юм бас хулхалҗ авшгот. Манд таанр үлү үзҗ дурго болшгот” – гисн иим удхта – иткмҗин сәәхн седкл үүсксн темдг эн бәәсмн.
“ЦАҺАНА” БЕЛГ АВЛЦДГ ЙОСН
Белг авлцдг йосн бас сән седклин үндснәс һарч бәәх юмн. Медәтә күүкд улс, көгшн эмгд, берәд, гиҗгтә күүкд цугтан сәәхн-ке алчурт боосн зер-земшән белгән бооһад, түүнәсн әмтнд өгдг бәәсмн. Медәтнртән затяр белг өгдг. Тедннь баһчудтан һучн тавна, тәвн хойра, дална цаһан мөңгәр, өрәл арслңгар, бүкл тальврар белгән өгцхәдг билә.
Белг авлцлһна йосна чинрнь юмб гихлә? Бас нег сән седклин авъяс. Кен ахан күндлсн, кен баһан эрклүлсн, үр-өңг улс хоорндан иньг-амрг бәрлдх – иим сәәхн элдв, гүн утхта юмн бәәҗ.
“Үг келхлә – үг һардг” – гишң: 1924 җил бидн – хойр үр көвүн нег таньдг күүкнә герт, эк, эцкләнь “цаһа” бәрхәр орҗ ирвидн. Дееснд селгәтә бәәсн хувцна захд бичкн алчурмуд өлгәтә бәәснәс авад, герин эзн күүкн мини үр көвүнд белг өгв. Һаза һарад хәләхлә, тер альчуртнь “Дарю тому, кого люблю” гиҗ барлата бәәҗ. Тер көвүн йир ик байрта хәрлә… “Цаһана” белг авлцан баһчудт тус-йилһән ик соньн юмн болдг бәәсмн. Гиҗгтә күүкд, сәәхн эдин кизәрәр мөңг дүрдг ке-сәәхн “бәәр туңгрцг” уяд, тәмкин туңгрцг кеһәд, үлү сәәнәр чимгнь һарһад, кеерүләд көвүдт “Цаһана белг” – гиһәд өгцхәдг билә. Хәрнь, белг авлцна гиснтн дөтө-дөкмин бас нег сорвлҗн.
“ЦАҺАН” ЯМАРАН УДАН КЕГДДГ БӘӘСМБ?
“Цаһана” нәр бәәсн-бәәсн һазриннь талңхар кегддг билә. Үлгүрнь, келхд, баахн салу хотдудар удан нәр һардго. Болв, баһчудт төрл-төрсән, элг-садан эргәд “цаһа” кецхәдг. “Ик һазрмудар” – олн бүүрлсн һазрмудар “Цаһана” нәр йир удан болдг бәәсмн. Нег сәнь, “Цаһана” нәр кедү чигә ут-удан болв чигн, керүл-цүүгән ноолдан-гүвлдән гидг юмн төрүц һардго. “Цаһана” нәр эвдсн күн, кишва күүнд тоолгдх зөвтә. Тер учрар баһчудт йир кинән кевәр, әвртә һол-һольшгар нәәрән кецхәдг билә. Бас нег соньн юмн – “Цаһана” өдрмүдт хулха гидг юмн төрүц болдго. Тер хәләвр уга мал, гер болһнд ил өлгәтә бәәх дала хувцн-хунр хамгиг күн көндәдг йосн уга. Нег-негнләрн “цаһа” бәрдг йосн үрс сарин арвн тавн күртл бәәдг… Тер болзг чилтл харһсн улс “цаһалх” зөвтә. Кеер, мал хәрүлҗ йовад, йир альд харһв чигн, кен дунь – “Цаһалый”, – гиҗ һаран белддг йоста билә… Кемр, эс тиигдхмн болхла, медәтнь ичәһәд: “Чи күүнлә “цаһалдго” ямаран күмбч?… Хальмг күн биш болвзач?…” – гиһәд мууднь орулдг бәәсмн.
Үрс сарин арвн зурһанд тегәд “цагана” йосн тәвгддг.
Үгин сүүләр темдглх керг ямаран болхмб? – гиһәд сурхар седхлә, эн “цаһана” сән өдр кедг зокал эндр чигн хайгдх бәәдл уга гиҗ сангдна. Учр юуһар гихлә, җилд болһн ирдг. Үвллә ноолдад, зутл уга – менд, малан бүрн-бүтн үвзүләд Һарна гисн – олна ик чинртә төр.
(Опубликовано в газете: Хальмг үнн. – 1977. – Февр. 23 (№ 38). – Х. 4. –Чилгчнь. – Эклцнь: Февр. 19 (№ 36). – Х. 4)
|
