ХАЛЬМГ УТХ ЗОКЪЯЛЫН БРИГАДИР
Калян Санҗ – хальмгин хәәртә нег үрнь, хальмгин ууһн билгтин негнь. Мергн билгтә, нәрн шинҗтә урн зокъялч Советин (Хүүвин, Улана йосн гиҗ бас келгддг бәәсмн) цага, эс гиҗ шин цага хальмг улсын тууҗд, тер дотр шин цага хальмг улсын сойлын, урн үгин бүтәлд ик ач-тус күргсн үүлдәч болҗ нерән мөңкрүлсмн.
Шин цага хальмгин урн үгин үүлдврт, утх зокъялд Калян Санҗ җирн һар җилин хуһцанд әрүн кевәр церглҗ йовсн зокъялч болҗахнь лавта: кеҗ күцәсн керг-үүлнь баһ биш, урн үгин зокъялмуднь урн бүтәлд тохрад, хальмг улсын шин цага оюни сойлд ик немр үүдәсн уурхан саң мет көрңг мөн. Ашинь дигләд, ачинь хәрүләд, Калян Санҗд хальмг шүлгчнр, бичәчнрәс хамгин түрүнд “Хальмг улсын шүлгч” гидг өөдән цолыг 1965-гч җилд өргҗ, бас хамгин түрүнд Хальмг АССР-ин О. И. Городовиковин нертә мөрәһәр 1967-гч җилд ачлсмн. Утх зокъялд орулсн ачинь ончлад, бас хамгин түрүнд Калян Санҗин урн бүтәлинь 1980–1981-гч җилмүдт “Һурвн ботьта үүдәврмүдин хураңһу” гидг нерәдлһтәһәр хальмг келәр барлсмн. Энүнә урн бүтәлин аһуд шүлгүд, дуд, теҗгүд, йөрәлмүд, оньсһуд, поэмс, туульс, очеркс (келврмүд), наадн батрҗ оршсн бәәнә.
Кетркә билгтә шүлгч Калян Санҗ Советин (Улана) йосна цагт үүлдҗәсн зокъялч, тегәд чигн эн цагин урн болсн учрар социализм, коммунизм делдҗәх тосхачнрин зергләнд йовҗ, чадмг билгәрн иткмҗтәһәр олндан церглҗ, Коммуна партин ухан күслиг, номыг советск улст күргҗ тархаһад, батрулҗ кергиг цуг нәәрүлсн зокъялмударн медүлхәр зүткҗ үүлдсн болдг: “Цуг бичсн үүдәврмүднь цутхлңгарн, төрмүдәрн, олн әмтнә күцләр, ленинск болн партийн идейяр цутхата, бичсн хамгнь сармлсн цаган мөңгн мет гилвкнә” (Кензин Санҗ).
х х х
Баһ Дөрвд нутгин Цаһан Нур хотнд (ода Октябрьск районд оршдг Цаһан Нур гидг совхоз) Талтан зәәсңгин уңг тохмта хальмгин өрк бүлд 1905-гч җилин туула сарын 2 шинд көвүн төрхлә, терүнд Санҗ гидг өлзәтә сәәхн нер өгч. Өсәд-босад, батрад, һазр ишкәд, күн болад, хөв хаалһан олад, найн насни хуһцанд бәәсн эн күүнә намтрлань таньлдхла, хальмгин бичәчнр, шүлгчнрин бәәтхә, цуг хальмг улсын Советин цага тууҗин үүсл, тогтлһн, делгрлт тодрхаһар илдкгднә. Хаалһнь, хөвнь чигн негн.
Калян Санҗин баһ насни тууҗнь, намтрнь бүклдән сән тодрха медгдхш: бичҗ, барлсн бат бәрмт болх материал уга, бийнь чигн эн туст герч болм бичәд үлдәсн материал чигн бас уга. Болв, әмтнә тодлврар, сегәтнрин келсәр, шүлгчин үүрмүдин ахр зәңгәрнь ашлхла, Калян Санҗин намтрин зәрм халхсинь тодрхалулҗ медүлх иш бәрмт һарт орҗ ирнә.
Санҗин хөмөстәднь эцкнь өңгрҗ, бальчр көвүн экиннь һарт орна. Арв күрх насндан бичкн көвүн эзн байна хө хәрүлдг болна, зуг хөвнь харһад, хөрдгч җилд Хальмг таңһчд Советин (Улана) йосн тогтад, Әрәсән нутгт көлсәрн бәәгч баһчудт сурһуль эрдмин хаалһ һарһҗ өгсн ик чинртә үүл күцәгдснә күчәр шаңгин теҗәләр асргддг өнчн күүкдин гермүд секгднә. Тиим учрар Калян Санҗ 1920-гч җилд Әәдрхн балһсна бичкн күүкдин асрулын герт тусад, хойр җилд теҗәгдәд, орс келнд орад, үзгүд дасад, умшдг-бичдг болад, сурһулин амтынь экн түрүн медсмн. 1922-гч җилд Әәдрхнә багшин техникумд орад, терүгән 1926-гч җилд төгсәһәд, Баһ Дөрвд нутгт ирәд, ШКМ-д (Школа крестьянской молодежи) хальмг кел заадг багш болҗ көдлнә. Тер Әәдрхнә багшин техникумд сурчасн цагтан Калян Санҗ комсомолын зергләнд орад, баһчудын туск зүсн зүүл көдлмшт шунмһаһар орлцҗ йовсн бәәҗ. Тегәд чигн удл уга баахн багшиг Баһ Дөрвдә комсомолын Улускомин бюрон гешүнд сунһҗ орулҗ авна.
1924-1926-гч җилмүдт Калян Санҗ Приволжск района РКСМ-ин сегләтр, ЧОН-а (Части особого назначения) гешун болад, комсомолын болн баһчудын керг-үүлд орлцад, нег үлү бандитнриг уга келлһнә төрт күчн-чидлән әрвлл уга гүҗрҗ үүлдҗ йовсн бәәҗ.
Эн хөрдгч җилмүдт Калян Санҗ Коммуна партин гешүнә кандидат болад, дарунь 1928-гч җилд коммунистнрин зергләнд орулгдҗ авгдсмн. Түрүн шүлгүдән газетд барлад, умшачнрт күргәд, олнд нерән медүлҗ, урн зокъялчин хаалһдан орчксн баахн күүнд эн йовдл кезәдчн мартгдшго байр-бахмҗ төрүлсн болдг. Алдр багш гиҗ урднь тоолгддг В. И. Ленинә өңгрлһн йир ик һашута болад, Коммуна партин дуудврар тер җилмудт зууһад миңһәдәр күч-көлсчнр партин зергләнд орад, партин күчинь батрулҗ, хортна өмнәс босч, партьдан иткҗәхән медүлсмн. Тегәд чигн Калян Санҗ бийән “ленинск дуудврин салдсв” гиҗ нерәдәд, йир омгтаһар үүлдҗ йовсмн.
1928-гч җилд Шарту (Саратов) балһсна Н. Г. Чернышевскийин нертә государственн университетд экн түрүн хальмг келн бичгин болн тууҗин әңг секгдхлә, Калян Санҗ, Бадмин Бата, Очра Уташ, Эрнҗәнә Константин, Мацга Иван ахта хальмгин билгтә үрдүд түрүн оютнрин зергләнд багтад, гүн сурһулин ард орна. Орсын болн делкән классикудин зокъялмудла таньлдҗ, урн үгин зокъялын көрңгднь күрәд, шин цага хальмг утх зокъялын делгрлтин хаалһинь нееҗ, бичлһнә билгән өөдлүллһнә медрл хоршаҗ, бичәч, шүлгч болх мөрән олсн деерән, тер дамшлтан улм гүүдүләд, шин төрҗ йовх хальмг утх зокъялыг түргнәр тархаҗ делгрүлсмн гихд буру уга.
Эн җилмүдт орс келнәс хальмг келнд орчуллһна төрт оньган икәр тусхаҗ, орсин болн делкән классикүдин үүдәврмүдиг орчулад, терүгән хальмг умшачнрт күргәд, таньлдулад, Калян Санҗ медрлән өскәҗ, зокъялчин билгән батрулсмн.
Университетиг төгсәснә дару Калян Санҗиг, Бадмин Батаг, Очра Уташиг, Мацга Иваниг аспирантурт үлдәдг болна, эдн хальмгудин түрүн номтнр болсмн. Эн 1931–1933-гч җилмүдт Нижне-Волжск крайин дегтр һарһач Калян Санҗд “Ленинә зааврар” гидг нерәдлһтә седкүлин (журналын) редакторын үүл даалһна. Седкүл орс болн хальмг келәр һардг бәәсмн.
Эн һучдгч җилмүдин эклц йир соньн тууҗта: эрдмин революц, культштурм, колхозин җисән – иим социальн ик чинртә тууҗин йовдл күчән авч делгрҗ йовсмн. Калян Санҗ тер тууҗлгч йовдлмудас дутл уга, альднь болв чигн шунмһаһар орлцҗ, эврәннь зокъялмудтан тер ик төриг босхдг болна.
Нижне-Волжск крайкомин болн Хальмг обкомин шиидврәр эн культштурмин, эрдмин революцин төрт Шарту балһсна цуг ах болн дундын сурһулин баһчуд белдвр кеҗ, зуни завсрлһнла Хальмг таңһчин өргн теегин булң болһнд илгәгдҗ, эн ик төр хаһллһнд орлцсмн. Эн культштурмин нег эркн төрнь – хальмг театральн эрдмиг өргҗүлҗ, делгрүлх зөвтә бәәсмн, терүг эн Шарту балһснд сурчасн баһчудт даалһсмн. Тиим учрар наад бичх болн би-дууһин ансамбль бүрдәҗ, терүнә репертуар бүрдәх кергүдиг Калян Санҗд, Манҗин Нимгрт, Эрнҗәнә Константинд болн нань чигн баһчудт даалһгдхла, тедн оларн негдәд, “Улан Сар” гидг наад бичҗ белдәд, тер наадан Шартуд, Аһшт, Әәдрхнд тәвҗ, олнд үзүлсмн.
Эн һучдгч җилмүдт Калян Санҗ йоста шүлгч болсмн: 1934-гч җилд Цугсоюзин бичәчнрин зергләнд орулгдҗ авгдсмн, нернь Хальмг Республикд дүүрән болҗ соңсгдад, шүлгүднь умшачин седклд хадгдад, социализм делдлһнд тусан күргҗ йовсмн. Хальмг баһчуд шүлгүдинь, поэмин (“Бригадир”) тасрхасинь агитбригадарн хотдудт күрәд, олнд цәәлһврин көдлмшән күцәхләрн, умшҗ өгәд, хальмг утх зокъял батрсинь медүлдг бәәҗ (Хоньна Михаилын “Шуурһн” гидг түүкәр герчлҗ болхмн). Хальмгин государственн театрин түрүн директор болад, шин цагин эрдм билгин, сойлын төриг босхҗ, Калян Санҗ ик чинртә үүл дааҗ, шин секгдсн театриг көлднь орулад, хальмгин түрүн артистнриг һаринь һанзһд, көлинь дөрәд күргәд, болвсрлулҗ, гүҗмрг кевәр үүлдҗәсн цаглань гев-генткн нег сөөһәр әмн наснднь догшн аюл җилвкәд орҗ ирнә. “Зәәсңгин уңг тохмта гисн хар гөрәр Калян Санҗиг партяс һарһад, апрелин 5-нд көдлмшәснь һарһв. Эртәснь зуралсар эн керг давв: Калян Санҗ буржуазн националист гиҗ зарлгдад, бичәчнрин Ниицәнәс һарһгдад, контрреволюционн организацд орлцна гиҗ гемшәгдәд, түүрмд суулһгдв. Кесг сардан шүлгч түүрмд суув. Энүг чаңһар мөшкдг билә. Хөөннь зарһ чигн угаһар онц сүүрин шиидврәр Магадана болн Тайшетин лагерюр йовулв, Казахстанур тууврт йовулв, цуг хальмгудла әдл бас цааҗлгдв”. (Э. Каляева). Иигәд тер күчр гидг хату 1938-гч җилин эклцд Калян Санҗиг өрк-бүләснь хаһцулад, өөрхн таньл иньгүдәснь салһад, седкл, зүркән тәвҗ нәәрүлдг серн болн сетрә мет урн зокъялмудаснь таслад, түүрм болн һәәллһн хойрт уңһаһад, Магаданас авн экләд, бүкл Сивр эргүләд, Хасг нутгт күргәд, хату йосна гетлһнә хәләцд бәәлһсмн.
Кедү зовлң үзәд, кедү даарх-көрх, харһнх үүллә харһад, күүнә һазрт йовсн бийнь, Калян Санҗ арвн йисн җилин тууврт көөгдәд йовсн бийнь даргдсн-даңдсн уга, омгнь шантрҗ, билгнь буйссн уга: унсн һазр-усан санад, седклдән бәрәд, зөргтәһәр тер “бәрәнә” җилмүдиг дааһад, 1957-гч җилд шинәс босхгдҗасн Таңһчдан буцҗ ирсмн.
50-60-гч җилмүд – Калян Санҗин намтрт ончрсн, шинәс неринь туурулсн цагин кем: Сарпуль (Ставрополь) балһсна багшин деед сурһульд (пединститутд) хальмг әңгин оютнрт хальмг амн үгин зөөрин аһу ик седвиг зааҗ дасхлһн, дарунь – хальмг кел, литератур болн тууҗиг номар шинҗллһнә институтд номин халхар көдллһн. Хальмг улсын урн үгин өвиг босхад, олнд сергәхәр 1958-1959-гч җилмүдт “Антология калмыцкой поэзии с древнейших времен до наших дней” гиҗ нерәдсн шүлгләнә үүдәврмүдиг тод үзгәс буулһад, өдгә хальмг келнд орчулад, ик хураңһу белдснь темдгтә. Өдгә цагин хәләцлә, некврлә ирлцҗәхш гиһәд, кесг материал хасгдснь (тер дотр харалмуд, “Хавхг” гидг тууль, Боован Бадмин “Чикнә хуҗр” болн нань чигн талдан) һундлта. Бичҗ белдсн статьясаснь тер цагт һанцхн “Кемәлһн” гидгнь барлгдсмн. Эн цагт Калян Санҗд доцент гидг номын нег өөдән зерг зүүлһгдлә. Терүнә дару хальмг бичәчнрин Ниицәнә дааврта сегләтрин үүл дааҗ йовад, “Теегин герл” гидг тер цагт альманах гиҗ тоолгддг седкүлин дааврта редакторар көдлҗ йовла.
70-гч җилмүдин эклцд Калян Санҗ хальмгин ик сурһулин хальмг келнә болн литературин кафедрт доцент үүл дааҗ, багшлҗ йовсн.
Ач-тусынь ачлад, Калян Санҗиг Октябрьск Революцин, Күч-көлснә Улан Тугин, “Күндллһнә темдг” гидг орденмудар болн кесг медальмудар шаңнсмн.
Аһу ик билгтә хальмг улсин шүлгч Калян Санҗ 1985 җилин март сарын 18-нд найн негндән орад, кесгтән өвчтә-шалтгта бәәснәннь хөөннь Элстд сәәһән хәәсмн. Өңгрдг болв чигн, үлдсн зөөрнь урн үгин уурхан саң мет алтн өв болад, неринь мөңкрүлдг урн үгин билгин ширгшго булгт тохрад, хальмгин утх зокъялд байльг тәвц болҗ батрв.
х х х
Хальмгин ууһн билгтин негнь Калян Санҗ зокъялчин хаалһан 20-гч җилмүдт экләд, җирн җилин цагин хуһцанд утх зокъялын тууҗд үүлдҗ, шин цага хальмгин шүлгләнд бәәтхә, цуг хальмг утх зокъялд аһу ик тәвцән белглсн нәрн зокъялч мөн. Урн бүтәлинь кемҗәлхлә, 20-30-гч, 50-60-гч, 70-80-гч җилмудин шүлглән гидг һурвн әңгәр баглҗ болхмн.
Зокъялчин түрүн ишкдлән Калян Санҗ Ленинд нерәдсн шүлгәр экләд, насни туршт эн седвиг көндәһәд, босхад, Ленинә дүриг урн билгтән эркн дүр болһҗ, кесг соньн зокъялмуд нәәрүлсмн, хальмгин утх зокъялд “Хальмгин Лениниана” гидг төриг түрүн босхсн шүлгч мөн, үлгүрнь: 1924-1929-гч җилмүдт болн һучдгч җилмүдт “Ленин”, “Соңстн”, “Бамб цецг”, “Амргтан”, “Хальмг баһчудт” (“Баһчудт”), “Камзал – мана хортн”, “Элст – хотл балһсн”, “Хуучан хайтн” (“Октябрин үүдәсн бичг”), “Дән манд керго” болн нань чигн шүлгүднь “Таңһчин зәңг”, “Улан хальмг”, “Улан баһчуд” гидг газетст барлгдсмн. 50-80-гч җилмудт Ленинә седвд зөрүлгдсн “Хөрн хойрин частр”, “Келҗ кенләрн дүңцүлхүв”, “Ленинә дуудврин салдсв”, “Ленин мөңкртхә”, “Ленин маниг дуудла”, “Мел Ильичин келсәр”, “Дутг болҗасн күн”, “Болд Ленинә дуудвр” гидг шүлгүд, поэмс, дегтрмүд барлгдла.
Эн 20-30-гч җилмүдт бичсн зокъялмуднь түрүн хураңһу дегтрт тохрҗ, барас һарч ирлә: “Баатр улан һәрднр” (1931), “Стихсән социализм делдллһнд” (1932), “Һурвн поэм” (1934).
Әрәсән орн нутгт Аһу ик Октябрин хүвсхл (революц) диилвр бәрәд, Советин йосн тогтад, батрад, хальмг теегт түүнә нилчнь тусад, хальмг улсын әмдрлд эн шин йосн ямаран соньн хүврлт үүдәсиг эврә нүдәрн үзәд, чикәрн соңсад, һарарн күцәһәд, Калян Санҗ шин цагиг, йосыг, әмдрлиг, бәәдлиг седкләрн тосч авад, шин цагин дууч болҗ, магтҗ дуулад, шүлгүд нәәрүлдг урн зокъялч болсмн.
Түрүн поэмнь – эпическ янзтаһар тогтагдсн “Баатр улан һәрднр” – 1929 җилд барас һарч ирәд, умшачин седклиг байрлулсмн. Поэмин һол седвнь – хальмг улс гражданск дәәнд “маля даахарн” орлцад, Улана йосан харсад, цаһачудла дәәлдҗ йовсн ик чинртә седвиг төрҗ йовх хальмг шүлгләнд түрүн сергәҗ босхсн урн зокъялын негнь болна. “Калян Санҗин ухан-зүркнд Улан Цергин туурсн йовдл хадгдҗ орсн учрар эн поэмдән улан цергчнрин дүр ик гүн эңкр седклтәһәр, омг, зөрмгинь, олн әмтнә төлә әмән әрвлл уга ноолда кеҗәсн йовдлынь ик патриотическ пафостаһар поэмдән тодлна” (Мацга Иван).
30-гч җилмүдт хальмг улс Коммуна партин һардвртаһар олн әмтнә мал-герин делгрлтин шин социалистическ хаалһ – делгү коллективизац болн үүнәс иштә күүнә шим-шүүс эдлдг сүл класс – кулакудыг уга келһнд, социализм тосхлһна тавн җилә зураг дөрвн җилд күцәхд, делгү ик эрдмин революц кехд орсмн. Эн цагт колхозин җисән күч авч өссн, делгрсн бәәдлд Калян Санҗ гүҗрҗ орлцад, зокъялмудан нәәрүлсмн.
Харңһуһин хар шивәг холюлх, колхозин өргн аһуд көдлмшин чинр делгрүлх седвтә шүлгүдәснь дурдхла, “Колхоз Коминтерн”, “Гүҗрәч Дорҗ” (“Дорҗ – гүҗрәч”), “Колхозин дун”, “Колхозин һалзн мөрн”, “Социализм делдгч баатрмудт” гидг зокъялмуд сергәҗ болна.
Урн билгин хаалһдан орх цагтан, хуучн бәәдлин хамхрлтд болн шин цагин үүлдврмүдт шунмһаһар орлцад, “үгинь – чивхәр, удхинь – нигтәр ухани эдлвр белдҗ” авад, “үг болһниг янзлулад, чикни хуҗрт суулһад”, баахн наста шүлгч тер хөрдгч җилмүдт андһарлад, шүлгчин күчр күнд үүлд билгән белглсмн.
Эн 30-гч җилмүдт хальмг улс шин цагин бәәдлән шинәр йилһҗ, шинҗлҗ хәләнә, социализм тосхлһна шин девсңд күрх уха-сана зүүҗ шунҗ йовсмн. Шүлгч, бичәч болһн өдр бүрин бәәдлин үзмҗтә йовдлар үлгүр авч, эврәннь әрүн үгәрн “революционн үндстәһәр” дүрслҗ, олна седклд байр-бахмҗ төрүләд, уралан дуудгч седв босхад церглдг бәәсмн. Цагин неквриг, цагин бәәдлиг сән шинҗтәһәр урн үгд буулһдг арһта, сонр чиктә, хурц нүдтә, мергн билгтә Калян Санҗ 1932-гч җилд “Бригадир” гидг поэмән барлсмн. Эн поэмин һол үүл-йовдл – шин цага хальмг улсин ухан-серлнь, күчн-чидлнь, сүзгнь улм-улм батрсн цагин ишкдл, энтн шин цага әмдрлин әмтнә үүлдвр. Поэмин һол баатрнь – Өләҗин Шуурһч – социалистическ шин цага күн, тегәдчн “эн поэмиг шин советск цага теегин җирһлин туск байрин дун гиҗ нерәдҗ болхмн. Эн поэм эпическ болн лирическ булгта. Тер учрар әмтнә йовдл үзүллһн чигн, шүлгчин гүн болн сәәхн ухан-седкл чигн, поэмин төрә күцлиг гүүтхәҗ, күүнә сүрә өргҗ, седкл уха эзлнә. Шүлгч Советин хальмг әмтнә ухан-серлд, көдлмшт тиикәрә үүдҗәсн шин авц-бәрциг ивтркә шинҗтәһәр тодлна. Җирһлиг үнн һолтаһар, чикәр болн гүн шинҗтәһәр үзүллһн, олн әмтиг ке җирһлүр зүткүлҗ, тернь лавта күцхин уха орулҗ бичлһн шүлгчин билгтә бичлһнәс һарна. Эн йовдл социалистическ реализмин үндстә йовдл” (Мацга Иван).
Барас һарм цацу, поэм Хальмг Республикд колхоз болһнд умшгдҗ, олнд оошагдсн үүдәвр болсмн. Тер цагас авн, Калян Санҗиг хальмг бичәчнрин бригадир гиҗ нерәдсн болдг.
Калян Санҗин урн билгләнд 50-гч җилмүдин эцүс йир ик темдгтә, чинртә болв: хальмг һазртан хәрҗ ирлһн, күчәр салһгдсн утх зокъялдан орад, байрин дууһан умшачдан күргҗ медүллһн – цуг эн тоот шүлгчиг шинәс төрәсн болҗ медгднә. Хальмг Республик ниргҗәсн цаг: 1959-гч җилд Әрәсәд эврә дурарн орҗ ирснә 350 җилин өөниг темдлгллһн. Элст балһсна “Дружба” паркин зуни театрт тер өөнин ик байриг Калян Санҗ секв гихлә, худл уга: ке сәәхн хальмг бүшмүд өмссн шүлгч сцен деер һарч ирәд, “Җаңһриг” айслулад дуулсыг күн мартад уга болх.
Тер 1959-гч җилин түрүн сармудт Калян Санҗин “Шүлгүд болн поэмс” гиҗ нерәдгдсн хураңһу Хальмг АССР-ин дегтр һарһач барлла. Бүкл хөр һар җилин цагт нег чигн шүлгнь эс барлгдсн түүрвәчин байриг үгәр медүлҗ болхий? Нег үлү, эн хураңһу дегтрин һадр деернь “Әрәсәлә 350 җил хамдан” гидг темдг дарсн тииз мет цагин селгән болсна герч болҗ харгдна. “…Эн дегтрт Хальмг таңһчин Советин цагин өслт, хүврлт ахрар товчлгдҗ, урн үгәр келгдснь эрән дундын наста, эсклә түүнәс медәтә умшачнрт, үзҗ-медҗ йовсн улст мел ил болх, тегәд чигн эн бичкн дегтр ик тууҗин үнн герч мет болна.
Революцин нилчәр таңһчин хуучн бәәдл оруһин уснд урсч хамхрад, нүүҗ, уга болсн мет оңдархла, терүнә ормд шин йосн, шин авъяс, шин җисән тогтснла зергләд, шүлгчин бийнь дахн өсч, тер хуучн бәәдлин хамхрлтд болн шин цагин үүлдврмүдт урмдта кевәр орлцҗ йовсынь эн дегтр илдкнә. Амрар келхлә, хураңһуд хөрдгч җилмүдәс авн, хальмг теегин хүврлт үзүлгднә” (Кичгә Төлә).
Мөн хураңһун хөөн Калян Санҗин шүлгләниг барас һарсн дегтрмүдәрнь медүлхлә, зөвәр эләд орм керглгдх, тегәд чигн тер дегтрмүдәс зәрминь сергәһәд заахла, иим: “Цаган Нуурын көвәд” (1962) – очерксин үчүкн хураңһу, “Теегтән нерәдсн частр” (1963), “Дурн бәәхлә” (1965), “Өрүн маңһар” (1966), “Суңһсн шүлгүд болн поэмс” (1968), “Мел Ильичин келсәр” (1969), “Дутг болҗасн күн” (1972), “Суңһсн шүлгүд, поэмс” (1974), “Далад – дусал немр” (1975), “Кү мартхмн биш” (1977), “Тамара” (1979), “һурвн ботьта үүдәврмүдин хураңһу” (1980-1981), “Герлтә хаалһар. Лениниана” (1984).
Далдгч җилмүдин зокъялмуд дотрас Калян Санҗин “Хальмг келн” гидг шүлгиг онцрулх кергтә. Улан залатнрин уул келнә седвиг сүл әмсхл күртлән чееждән хадһлад, күцәхәр зүткҗ йовснь ил. Экнь заясн келнь түүрвәчд – өлсхднь – теҗәл, өвдхднь эмч болад, хату-мет цагт булын девскр, ицгтә-итклтә нөкр-нәәҗ, түшг-тулг болҗ, омг-бахмҗинь өөдлүләд, күчн-арһинь хатуҗлад бәрдг бәрмт мөн. Эн гүн утхта, нәрн шинҗтә, айлун келтә, асрхсн сәәхн айста, үйерльг усрхлта шүлг экин келнә частр болсн деерән, маш кетркә билгтә мана ууһн ирү нәәрүлгчин хөөтк үйнртән үлдәсн герәсн болҗ медгднә.
Әмдрлин сүүлңк җилмүдт Калян Санҗ соньн җигтә эпическ үүдәврмүд тогтасмн, энүнә поэмснь утхарн төгссн, онц-онц төр хаһлсн ик-ик зокъялмуд мөн. Эднә нердинь сергәхлә, үүдәврмүдин төр-седвнь тодрхаһар илдкгднә: “Баатр улан һәрднр”, “Бригадир”, “Анҗлан Церн”, Дутг болҗасн күн”, “Күмни кишгин программ”, “Теегтән нерәдсн частр”, “Тамара”, “Серлт”, “Өрүн маңһар”, “Дурн бәәхлә”, “Ишкә Деевртин нутг”, “БАМ”, “Нерн недр хойр”, “Коммунист күн”, “Күн болх… комсомоласн”, “Усн”, “Салькн санан хойр”, “Кү мартхмн биш”, “һурвн төрлт”.
Эднәснь “Ишкә Деевртин нутг”, “һурвн төрлт” гидг поэмснь йир соньн, умшачд цәәлһгдәд уга деерән, икл “нууцта”, нәрн шинҗтә урн зокъялмуд мөн. Нег чигн хальмгин зокъялч босхад уга берк седв көндәҗ, Калян Санҗ хальмг улсын кезәңк өвкнрин тууҗин халхсар дамжулад, эндрин хальмг улсын сойлын туск ик күр тәвсн бәәнә. Поэмсин багтаврнь – медрлин булг.
“Ишкә Деевртин нутг” гидг поэмин халх болһнь бүкл тууҗ, зуг тууҗин цәәлһвр уга, эндр медгддго, мартгдсн, цагтан һәәлгдсн йор-йодх, авц-бәрц, үндсни заңшал, ахрар келхлә, иим олн зүсн седв зокъялын аһулһиг дүүргнә. “Ишкә Деевртин нутг” гидг зокъялд дүрслгдсн нутгин тууҗинь, бәәдлинь ахрар цәәлһҗ болхш: “кемлҗ – шүдн даашго, келҗ – медүлҗ болшго”, “цоксар – хамхлҗ болшго, цоолсар – цумрҗ өгшго” хату йоста, зокалта деедсин нутг мөн.
“Күн кедү төрдви?… Кедү дәкч үкдви?” – гисн сурврмуд Калян Санҗин “Һурвн төрлт” гидг поэмд тәвдгднә. Энтн шуд сурвр биш, гүн ухана (философийин) үзл-санан. “Һуч шаху үкләв… Һурв саамнад төрләв” гисн үгмүдинь аҗглхла, бийиннь намтрас орулсн йовдлмуд чигн бәәхнь маһд уга.
Калян Санҗ – хуучн үйин бәәдлиг, заңшалыг дегд ивтркәһәр меддг, хальмгин үндсни эрдм, сойл хадһлач билгтн, алдршсн шүлгч, тер цаг үзүлҗ нәәрүлсн хамгнь (хуучн тууҗ, этнографин халхар ном болҗ тоолгдхмн) тегәд чигн зокъял болһнаннь мөр болвас урн билгин зөөр гиҗ үнлгднә. Зуг тиигҗ санхла, күцц чигн биш, чик-зөвтә чигн биш, билгтин шүлглән “нууцан” илдкәд уга, бүклдән хәләгдҗ, кенд чигн медгдәд уга боллта.
Ашлад, ахрар келхлә, Калян Санҗ цагасн давсн, һатлсн билгтн: бийнь әмд бәәсн цагтан иләр келдг, медүлдг зөв терүнд уга бәәҗ – йосн хату…
“Амарн биш – арһарн аавасн давҗ үзич” – күңкл билгтнә эн сурһмҗ үлгүр кенд болвчн сүв-селвг мет туста болх. Керг - үүләрн, арһарн, күцәсәрн бардмнл уга, икрхл уга, улм икәр күцәхәр, олндан ач-тусан күргхәр зүткҗ йовснь ил. Тегәд чигн кетрке билгтин шүлгүдинь умшад, таньлдад, шинәс, дәкн-дәкнәс ухаһан гүүлгәд, идәнднь күрх седкл зүүҗ, Калян Санҗин урн билгин өвд орхла, уул хальмгин седклд өөрдхнь маһд уга
БАДМИН АНДРА,
Хальмгин ик сурһулин проф.,
Әрәсән бичәчнрин ниицәнә гешүн.
|
