Образовательная программа Муниципального бюджетного общеобразовательного учреждения «Сунтарская начальная общеобразовательная школа им. В. Г. Павлова»
Скачать 9.88 Mb.
|
Үөрэх предметин өйдөбүлэ Үлэ бырагыраамата Федеральнай государственнай үөрэх ставдартыгар, «Россия гражданинын личноһын сиэрин-майгытын сайыннарьшга уонна иитиигэ Концепциятыгар», үөрэх предметин үөрэтии түмүкгэригэр олоҕуран сурулунна. Бастакы сүһүөх оскуолаҕа литературнай ааҕыы сүрүн предметгэртэн биирдэстэрэ, икки хайысханы тутуһар: уус-уран айымньыны үөрэтии уонна тылы сайыннарыы. Предмет оҕо ааҕар үөрүйэҕин, тылынан уонна суругунан саҥатын сайыннарар сүрүн оруоллаах. Оҕоҕо ааҕар уонна тиэкиһи кытта үлэлиир үөрүйэх иҥмит эрэ буоллаҕына атын предметтэргэ ситиһиилээхтик үөрэнэрэ өйдөнөр. Литературнай ааҕыы предмет оҕо сааһыгар сөптөөх өйү-санааны, айар, толкуйдуур дьоҕуру, майгыны-сигилини сайыннарар, ааҕыы эйгэтигэр киллэрэр, кинигэҕэ интэриэһи үөскэтэр, ааҕар баҕаны олохсутар, уус-уран айымньы тыл искусствота буоларын өйдөтөр, тылын-өһүн, оҕо бэйэтэ сайдар, дьону кытта бодоруһар кыаҕын олохсутар. Ааҕыы оҕо лиичинэс быһыытынан сайдарыгар, тулалыыр эйгэтин өйүнэн-сүрэҕинэн,. дууһатынан ылынарыгар суолтата улахан. Бу этиллэр санаа литературнай ааҕыы предмет сүрүн сыалын быһаарар:
Маҥнайгы кылааска буукубаар кэнниттэн үөрэх дьылын иккис аҥаарыгар литературнай ааҕыы предметин үөрэтии саҕаланар. Уус-уран айымньыны ааҕан, үөрэнээччи айымньы ааптарын, дьоруойдарын кытта сэһэргэһэр, дьоруойдары кытта аптыһар, сиэр-майгы өрүтгэрин, кинилэр сыһыаннарын ырытан, тоҕо итинник буолбутун, ол суолтатын, төрүөтүн өйдүүр буолар. Уус-уран айымньы тыл искусствота буоларын ааҕыы уруогар ааҕан, тыл уруогар ырытан, айымньыны ырытар үлэҕэ тылы тэҥнээн, ааптар этэр санаатын, иэйиитин өйдүүр. Үөрэнээччи айымньы дьоруойда- рыгар бэйэтин сыһыанын быһаарар, суруйааччы уонна айымньы туһунан санаатын этэн, сыһыанын көрдөрөр. Предмет сүрүн ис хоһоонун араас оҕо литературата (саха, Саха сирин хотугу омукгарын, Россия араас омукгарын, тас дойду суруйааччыларын айымньылара), научнай-популярнай айымньылар арыйаллар. Уус-уран уонна научнай-биллэрэр айымньылары тэҥнээн көрүү тыл искусствотын дириҥник өйдүүргэ көмөлөһөр. «Литературнай ааҕыы» предмети атын предметгэри («Культура», «Тулалыыр эйгэ», «Музыка», «Уруһуй») кытта ситимнээхтик үөрэтии, ырытыы көдьүүстээх, олоххо туох барыта ситимнээх диэн өйдөбүлү үөскэтэр. Литературнай ааҕыы предмет ис хоһооно: 1. Саҥа үлэтин көрүҥнэрэ. Бодоруһуу кулгуурата.
Бастакы салаа — Саҥа үлэтин көрүҥнэрэ. Бодоруһуу кулгуурата. Манна оҕо ааҕар уонна суруйар, истэр уонна саҥарар, араас сшуацияларга саҥа араас көрүҥүн туһанарга туһуланар. Бырагыраама таска сүһүөхтээн ааҕыыттан сыыйа бүтүн тылынан, онтон интонация, ааҕыы тэтимэ, ис хоһоонноохтук ааҕыы, сыыйа искэ ааҕыыга болҕомто уурар, бастакы сүһүөх саха оскуолатын үөрэнээч-читэ мүнүүтэҕэ ааҕар нуорматын, быһа холоон биэрэр. Оскуоланы бүтэрэр үөрэнээччи быһа холоон мүнүүтэҕэ 80-100 тылы ааҕар. Маннык нуорма оҕо бэйэтигэр эрэллээх буолуутун, аахпыт тиэкиһин ис хоһоонун өйдүүрүн, үөрэх тиэкистэрин кытга үлэҕэ көҕүлүүр. Предмет ис хоһоонугар истии диэн салаа ирдэбил быһыытынан бэриллэр. Бу салаа оҕо тылга, дьон саҥатыгар болҕомтолоох буоларын, этиллибит кэрчик сүрүн санаатын араарарын, өйдүүрүн, ырытарын, өйдөммөт түгэҥҥэ туоһулаһар ыйытыылары биэрэрин ирдиир. Саҥаны сайыннарыы (бэйэ санаатын этии, ыйытьш биэрии, ыйытыыга эппиэт, кэпсэтиһии, кэпсээһин) саҥа этикетин кытта быстыспат ситимнээхтик бэриллэр. Үөрэнээччи саҥарыан иннинэ тугу этиэн баҕарарын толкуйдаан, ырытан, хонтуруолланан, атын киһини болҕойон истэн, кэпсэтэр киһитигэр убаастабыллаахтык сыһыаннаһан иитиллэрэ эрэйиллэр. Улахан болҕомто сурук үлэтигэр ууруллар. Ааҕыы уруогар үөрэнээччи аахпыт тиэкиһигэр олоҕуран бэриллэр тиэмэҕэ бэйэ санаатын, аахпыттан, өйтөн (ойуулаан, ырытан, кэпсээн) суруйа үөрэнэр. Бастакы сүһүөх оскуолаҕа оҕо истэр, саҥарар, ааҕар уонна суруйар дьоҕурун сайыннарар. Иккис салаа — «Тиэкиһи кытга үлэ көрүҥнэрэ. Саҥа-иҥэ үлэтэ». Уус-уран айымньыны кытга үлэҕэ үөрэнээччи тиэкиһи чаастарга үллэрэ, чаастарга аат биэрэ, былаан оҥоро, аахпыт тиэкиһин кьшгатан уонна сиһилии кэпсии, сүрүн санаатын араара уонна ону бэйэ тылынан этэргэ үөрэнэр. Бу салаа тиэкис араас көрүҥүн өвдүү (ойуулуур, ырытар, кэпсиир), тиэкис аатын ис хоһоонун кытга ситимнии, үөрэх, научнай-биллэрэр уонна уус-уран тиэкиһи араара, суолтатын быһаара үөрэнэр. Үөрэнээччи бодоруһуу арааһын, сыалын- соругун өйдүү үөрэнэр, учуутал көмөтүнэн кэтээн көрөр. Үһүс салаа — «Уус-уран айымньыга кэрэ уонна сиэр-майгы иитиллиитигэр үлэ» оҕо уус-уран айымньы нөҥүө сиэр-майгы туһунан өйдөбүлэ кэҥииригэр, эстетическэй уонна айар дьоҕура савдыытыгар туһуланар. Оҕо уус-уран айымньыга да, биллэрэр да тиэкискэ тулалыыр эйгэ ойууланар ньыматын араара, уратьшаһар өрүтүн өйдүү, бэйэ тиэкиһин оҥоро үөрэнэр. Бырагыраама оҕо эрэ уус-уран литературатын кытта буолбакка, искусство атын көрүҥнэрин тиэкистэрин (айымнььшарын) кытта билсиһиннэрэр. Үөрэнээччи уус-уран айымньыны научнай-биллэрэр ис хоһоон- ноох тиэкистэн араара үөрэнэр. Уус-уран айымньы — ааптар айымньы- та, кини баай тыл-өс көмөтүнэн тулалыыр эйгэ уонна дьон араас сыһыанын, ааҕааччыга үтүө сыаннастары, майгыны-сигилини иҥэрэр, кэрэҕэ угуйар искусство ураты көрүҥэ диэн өвдүүр. Литературнай ааҕыы ис хоһоонугар уус-уран айымньыны судургу ырытыы: ол эбэтэр бастаан тиэкиһи сабаҕалаан, истэн, онтон ааҕан, ырытан, хат-хат төн- нөн, ис хоһоонун, саҕаланыытын, бүтүүтүн ырытан, айымньы аатын, сүрүн санаатын, ис хоһоонун кытга тэҥнээн көрүү ыытыллар. Айым- ньыны ырытыыга термин туттуллубта. Айымньы уус-уран тыла ааҕыы бары этабыгар болҕомто киинигэр турар. Тиэкис аналиһыгар тьш (эпитет, тэҥнэбил) туспа тутан ырытыллыбат, айымньыга сыһыаран, туох суолталаахгык туттуллубутун тоһоҕолоон бэлиэтэнэр, көрүллэр. Ааҕыы ис хоһоонугар 050 сааһыгар өйдөнөр тиэмэ уонна уус-уран айымньы проблемата, онно этиллэр майгы-сигили сыаннастара, тыла- өһө көрүллэллэр. Айымньыны ырытыы араас таһымнаах: сюжет таһымыгар (дьоруойдары кытта билсиһии, кэпсэнэр түгэни ырытыы); дьоруой таһымыгар (дьоруой тугу эрэ гынар сүрүн ис хоһооно, киниэхэ ааҕааччы сыһыана); ааптар таһымыгар (ааптар дьоруойугар сыһыана, ааптар этэр санаата уонна айымньы уопсай ис хоһооно). Маннык ырытыы айымньыны бүттүүн көрөргэ сүрүн хайысха буолар. Айымньыны араастаан ырытыы, оҕо айымньы ис хоһоонун өйдүүрүгэр, тылга болҕомто уурарыгар, өйө-санаата байарыгар, майгыта-сигилитэ тупсарыгар көдьүүстээх. Айымньыны хаста да төхтүрүйэн ырытыы түмүгэр, оҕо доҕордоһуу, убаастабыл, кыра уонна кыаммат дьоҥҥо көмөлгө, үтүө сыһыан сыаннастарын иҥэринэр, ааҕыыттан дуоһуйар, астынар, болҕомтолоох ааҕыы түмүгэр айымньы туһунан, ис хоһоонугар бэйэтин сыһыанын этэр. Бырагыраама айылҕа тиэмэтин хабар элбэх айымньылаах, ол иһин оҕо айылҕаны кэтиир үөрүйэҕэ олохсуйар, олоҕун уопута савдар. Оҕо айар дьоҕура сайдарыгар айымньыны оонньоон көрдөрөрө, онно кытгара улахан оруоллааҕын бырагыраама учуоттуур. Айымньыны оонньоон көрдөрөрүгэр оҕо айымньыны, дьоруойдарын өвдүүр, бэйэтин сыһыанын тириэрдэн оонньуур. Төрдүс салаа «Оҕо ааҕар эйгэтэ. Ааҕыы култуурата» ааҕыы эйгэтин ис хоһоонун уонна ааҕыллыан сөптөөх айымньы аатын ыйар. Манна саха, Саха сирин хотугу омукгарын, Россия араас омуктарын, тас дойду суруйааччыларын уус-уран айымньылара, научнай-биллэрэр, аныгы кэм суруйааччыларын айымньылара, ону таһынан норуот тылынан уус- уран айымньыта (остуоруйа, үһүйээн, ырыа, өс хоһооно, таабырын о.д.а.) киирэллэр. Бырагыраама кыра оҕо интэриэһин учуотгаан, олох араас өртүн хабар айымньыларга болҕомто (уурар) биэрэр: бэйэ саастыылааҕын уонна улахан дьону кытта сыһыан, мүччүргэннээх сырыы, айылҕа, дойду историята, култуурата, омукгар култууралара, ону тэҥнээн көрүү, биир тиэмэлээх араас ааптар айымньытын ааҕыы, ырытыы о.д.а. Тиэмэ төһөнөн киэн да, оҕо соччонон олоҕун уопута байар кыахтанар, билэр-көрөр баҕата кэҥиир, ааҕар кыаҕа сайдар, ааҕыы култуурата иҥэр. Киирбит айымньылар кыра саастаах оҕо өйүн- санаатын, майгытын-сигилитин, эстетическэй өттүнэн иитиигэ оруоллара улахан. Оҕо ааҕар үөрүйэҕэ сайдыытын көрөн, тулалыыр эйгэтин туһунан билиитэ дириҥээн истэҕин аайы, ааҕар эйгэтэ кылаастан кылааска кэҥээн, эбиллэн, байытыллан иһэр. Сыыйа оҕо библиографическай култуурата олохсуйар. Онон литературнай ааҕыы кууруһа художественнай-эстетическэй, өй-санаа, майгы-сигили хайысхалаах буолан ааҕыы кэмпитиэн-сийэтин байытар, кэҥэтэр. Үөрэнээччи бэйэтин билиитин, ааҕар үөрүйэҕин, сатабылын үөрэх сыалын уонна тустаах олох түгэннэрин быһаарарыгар сөпкө туһанар үөрүйэҕин олохсутунар, кэпсэтэр эйгэтэ кэҥиир, ааҕыы култуурата сайдар (аахпытын дириҥник өйдүүр, ааҕар кинигэтин талар үөрүйэхгэнэр, уус-уран литератураны өрүү ааҕар баҕата олохсуйар). Оҕо ааҕар култуурата төһөнөн баай да, соччонон үтүө майгылаах-сигилилээх уонна кэрэ өтгүгэр сайдыылаах. Түмүктээн эттэххэ, «Литературнай ааҕыы» ис хоһооно оҕо тылын- өһүн, аан дойду уус-уран литературатыгар киириитин, ааҕар кыаҕын, ааҕар култууратын сайыннарар, байьггар. Үөрэх былааныгар үөрэх предметин миэстэтэ Үөрэх бьшаанынан алын сүһүөх оскуолаҕа литературнай ааҕыыны үөрэтиигэ барыта 238 ч. көрүллэр. Ол иһигэр: 1 кылааска — 34 чаас; 2 кылааска — 68 чаас; 3 кылааска — 68 чаас; 4 кылааска — 68 чаас. Үөрэх предметнн үөрэтии түмүгэ Ытык өйдөбүллэри үөрэнээччигэ иҥэрии түмүгэ
Үөрэх сатабылларын сайыннарыы түмүгэ
кыһаллар, дакаастыы сатыыр.
Тустаах үөрэх предметин үөрэтии түмүгэ
Үөрэх предметин ис хоһооно Саҥарыы уонна ааҕыы үлэтин көрүннэрэ Истии. Туора саҥаныы истэн ылыныы (кэпсэтэр киһи саҥата, араас тиэкиһи ааҕыы). Туора саҥаны хайдах баарынан өйдөөһүн, истибит айымньы туһунан ыйытыыга сатаан хоруйдааһын, буолбуту сааһылаан быһаарыы; саҥа соругун өйдөөһүн; үөрэх, научнай- биллэрэр, уус-уран айымньы тиэкистэрин истэн баран, ыйытыыны сатаан биэрии. Таска ааҕыы. Тылы, этиини уонна тиэкиһи буукубалаабакка уонна сүһүөхгээбэккэ таба ааҕыы. Сүһүөҕүнэн ааҕыытган сыыйа бүтүн тылынан өйдөөн ааҕыы, тыл ситимин интонациянан холбооһун; тиэкис ис хоһоонун өйдүүр туһугар кылаастан кылааска ааҕыы тэтимин түргэтэтии. Саҥарар саҥа (тыл ситимэ уонна этии) суолтатын өйдүүргэ ыйьш биэрии. Дьоҕус тиэкиһи хоһоонноохтук ааҕыы: таба саҥарыы уонна интонация нуорматын тутуһуу; ааҕыы соругун өйдооһүн, ааҕар айымньыга сыһыаны көрдөрүүгэ интонацияны тутуһуу, саҥарыы уонна бодоруһуу соругар сөп түбэһиннэрэн ааҕыы тэтимин түргэтэтии эбэтэр бытаардыы. Сурук бэлиэтэ чорботуллар этиилэрин интонациялаахтык ааҕыы. Араас көрүҥнээх уонна тииптээх тиэкистэр уратыларын өйдөөһүн. Искэ ааҕыы. Кээмэйинэн уонна көрүҥүнэн (жанрынан) сөптөөх айымньылары таска ааҕыытган сыыйа искэ ааҕыыга көһүү. Аахпыт тиэкиһи өйдүүргэ ис хоһоонун санатыһан уонна ыйытыыларга хоруйдаан хонтуруолланыы уонна көннөрүнэр ньымалары туһаныы. Ааҕыы араас көрүҥүн (үөрэтэр, талар, билсэр) туһанан, үөрэх уонна научнай-биллэрэр тиэкистэн информацияны була үөрэнии. Ааҕыы араас көрүҥүн уратытын өвдөөһүн: факт, ойуулааһын, этиини толоруу уо.д.а. Араас көрүҥнээх тиэкиһинэн үлэ. Уус-уран, үөрэх, научнай- популярнай тиэкистэр өйдөбүллэрин билии, кинилэри тэҥнээһин. Маннык көрүҥнээх тиэкистэри оҥоруу сорукгара. Көннөрү этиилэртэн тиэкиһи араарар үөрүйэҕи баһылааһын. Тиэкис тиэмэтин уонна сүрүн санаатын бэйэ быһаарыыта; төрүөт уонна түмүк сибээстэрин быһаарыы; тиэкиһи сөптөөх кэрчикгэргэ араарыы. Хас биирдии кэрчик уонна тиэкис сүрүн чаастарын быһаа- рыы, аат биэрии; тиэкис ис хоһоонунан аатгыыр, ыйытыы этиилэ- ринэн эбэтэр бэйэ толкуйунан былаан оҥоруу. Тирэх тылларынан эбэтэр бэйэ оҥорбут былаанынан тиэкиһи сиһилии, талан, кылгатан кэпсээһин. Кэпсииргэ туох кэнниттэн туох буоларын чопчу ситимнээн тутуһуу. Аахпыт тиэкиһи эбэтэр атын бэриллибит холобуру үтү- гүннэрэн, ойуулааһын, сэһэргээһин, толкуйдааһын тиэкиһи оҥоруу. Кэпсэтии кэмигэр кинилэри туох сыаллаах туһанары быһаарыы. Элбэх информация араас көрүҥүн кытга үлэлээһин. Уопсай ырытыыга кыттыы: ыйытыыга хоруйдааһын, чопчу тиэмэҕэ иһитиннэрии оҥоруу, атын киһи этэрин истии, кэпсэтии кэмигэр хоруйдары толорон, ситэрэн биэрии. Ыйынньыгы уонна кордорөр- ойуулуур матырыйаалы туһаныы. Тиэкис ис хоһоонун ойуулааһын (айылҕа, герой тас көрүҥэ, буолар сирэ) уонна тОлкуйдааһын (туох туһунан кэпсэнэрэ, сүрүн санаата) ньымаларын туһанан хаттаан оҥоруу. Уус-уран уонна научнай- биллэрэр айымньылары тэҥнээһин, кэпсэтиигэ туох сыаллаах туһанары быһаарыы: ааҕааччы иэйиитигэр сабьщыаллааһын. Библиографическай кулгуура. Кинигэ - искусство ураты көрүҥэ. Кинигэ — билии төрдө. Саха сиригэр бастакы кинигэлэр уонна кинигэни бэчээттээһин саҕаланыыта (уопсай өйдөбүл). Үөрэх, уус- уран, ыйынньык кинигэ. Кинигэ ис хоһооно эбэтэр иһинээҕитэ, таһа, титульнай илииһэ, аннотацията, ойуулар (иллюстрациялар). Кинигэҕэ информация көрүҥэ: научнай, уус-уран (кинигэ тас көстүүтүгэр олоҕуруу, ыйар-иллюстративнай матырыйаал). Кинигэ тиибэ: айымньы-кинигэ, хомуурунньук-кинигэ, суруйуу- лар хомуурдара, периодическай бэчээт, ыйынньык, тылдьыт, энциклопедия арааһа. Бэриллибит испииһэгинэн кинигэни талыы, картотекалар, библио- текаҕа оҕо кинигэлэрин туһаныы. Алфавитынан каталог. Оҕо сааһыгар сөптөөх тылдьытынан уонна ыйынньык-литературанан туһаныыта. Учуутал көмөтүнэн үөрэх уонна научнай-популярнай тиэкистэр уратыларын быһаарыы. Уус-уран айымньы тиэкиһинэн үлэ. Уус-уран айымньы ис хоһоонун өйдөөһүн, иэйиилээхгик ылыныы. Айымньы аатын кытта ис хоһоонун өйдөөн ситимнээһин. Уус-уран тиэкис уратьггын быһаарыы, айыллыбыт сыалын өйдөөһүн (ааҕааччыга ойууламмыт хартыына уонна уран тыл ньымата). Тылы хайдах иһиллэринэн уонна суолтатынан ырытыы, конө уонна көспүт суолга. Суруйааччы айбыт хартыынатын өйгө ойуулуур үөрүйэх. Тыл ойуулуур-дьүһүннүүр ньыматын туһанан, айымньы тиэкиһин эбэтэр быһа тардыыны бэйэ айыыта. Уруһуйдарынан эбэтэр иллюстра- цияларынан кэпсээн айыы; уус-уран айымньыттан иллюстрацияҕа сөп түбэһэр кэрчикгэри булуу. Аахпыт тиэкистэн быһа тардыыны тылынан ойуулааһын. Айымньы геройун харакгеристикалааһын (мэтириэтэ, майгыта, тутгуута-хаптыыта, саната), буолбут быһыы төрүөтүн ырытыы. Сүрүн санааны тириэрдэн, сиһилии, талан уонна кылгатан кэпсиир дьоҕуру шгэрии. Геройдар быһыыларын маарыннатан эбэтэр утары тутан тэҥнээһин; онно сөп түбэһэр тылы эбэтэр тыл ситимин булуу. Тиэкиһи ырытыыга учуутал көмөтүнэн ааптар геройга сыһыанын, айымньы сүрүн санаатын быһаарыы. Тиэкистэн сөптөөх кэрчикгэри булуу: айылҕаны ойуулааһын, буолар сирэ-уота, герой туттуута-хаптыыта. Бэриллибит быһа тардыыны бэйэ талан кэпсээһинэ, тирэх тылы, тыл ситимин кэпсээнтэн булуу. Буолар түгэннэринэн, уйулҕаны ойуулааһынынан, геройдар быһыыланыыларынан маарыннаһар быһа тардыылары араас айымньытган булан тэҥнээһин; түмүү уонна түмүктээһин. Кыра кээмэйдээх хоһооннору уонна норуот тылынан айымньы- ларын өйтөн ааҕыыга үөрэтии. «Төрөөбүт дойду» диэн өйдөбүлү иҥэринии, киниэхэ таптал Россия бары норуоттарын айымньытыгар көстүүтэ. Араас норуот тылынан айымньытыгар тиэмэ, сүрүн санаа, герой, сиэр-майгы сыанабыла маарьпшаһыыта. Россия духуобунай-нравственнай, култуурунай үгэстэрин ьшыныы, үөрэнии. Литературнай - уус-уран айымнььшарга арыллар амарах санаа, чиэ- Ьинэй, хорсун быһыы, доҕордоһуу, өстөһүү, аба-сата, кырык, бэйэ суол- татын билинии, дьоһуннаах, сиэрдээх буолуу курдук сиэр-майгы, этика өйдөбүллэрин ыльшыы, иҥэринии. Бу өйдөбүллэри герөй атын дьоҥҥо, айылҕаҕа, тулалыыр эйгэҕэ сыһыанын холобуругар олоҕуран ырытыы. Дьону ьсытга сыһыаҥҥа бэйэҕэр баҕарбаккын оҥорума, бэйэҕин таитыырыҥ курдук атын киһини таитаа диэн сиэр-майгы, сиэр-сигили быраабылаларын тутуһуу туһунан толкуидааһын; ону күннээҕи олоххо алтыһыыга туһаныы; бэйэмсэх, ымсыы буолуу, хара санааланыы курдуктартан туттунар санаа. Өстөһүүгэ, кырыктыйыыга, бэйэмсэх буолууга, атын киһи личноһыгар ытыкгабыла суох сыһыаннаһыыга олоҕурар алтыһыы көдьүүһэ суоҕун дакаастыыр сюжетгар, литературнай персонажгар быһыылара маарыннаһыыта. Истиҥник санаһыыга, тапталга, тулуурга, хардарыта көмөҕө, аһыныгас уонна амарах буолууга, алдьархайтан быыһааһын, тылга туруу, албынтан-көлдьүнтэн куотунуу курдуктарга олоҕуран, доҕотторун кытта истиҥник сыһыаннаһар кэпсээн уонна остуоруйа геройдарын быһыыларыттан холобуру аҕалар үөрүйэх. Айымньы геройдарын үтүө уонна мөкү быһыыларын өйдөөһүн, учуутал көмөтүнэн санааны олохтоохгук этинии. Бэйэ быһыытын ырытыы, литературнай айымнььггтан сөбүлүүр геройу үтүкгэр баҕа. Үөрэх, научнай-популярнай уонна уус-уран тиэкиһи кытга үлэ. Айымньы аатын өйдөөһүн, ис хоһоонун кытга ситимнээһин. Үөрэх уонна научнай-популярнай тиэкистэр уратыларын туһунан информациялааһын. Үһүйээн, сэһэн, таҥара кэпсээннэрин биир уопсай уратыларын өйдөөһүн (быһа тардыы эбэтэр дьоҕус тиэкис). Төрүөт уонна түмүк сибээһин олохтооһуҥҥа араас көрүҥнээх тиэкиһи ырытыы судургу ньымаларын кытта билсиһии. Тиэкис сүрүн санаатын быһаарыы. Тиэкиһи чаастарга араарыы. Кыра тиэмэлэри быһаарыы. Күлүүс эбэтэр тирэх тыллар. Тиэкиһи хатгаан оҥоруу алгоритмын тутгуу. Күлүүс тылга, моделга, схемаҕа тирэҕирэн тиэкиһи хаттаан оҥоруу. Тиэкиһи сиһилии кэисээһии. Тиэкистэн сүрүнүн арааран кылгатан кэпсээһин. Кэпсэтэр үөрүйэх. Бодоруһуу сиэрэ. Диалокка, саҥа биир көрүҥэр, кэпсэтээччилэр санаа атастаһалларын өйдөөһүн. Диалог уратытынан кэпсэтии сыалын билии, ыйытыыны уонна хоруйу толкуйдааһын, кэпсэтэр киһини истэр үөрүйэх, кэпсэтиини ыйытыы уонна реплика көмөтүнэн көҕүлээһин буолаллар; тиэкис ис хоһоонугар уонна бэйэ тус уопутугар олоҕуран, бэриллибит тиэмэҕэ эбэтэр айымньы туһунан бэйэ санаатын этии. Бодоруһуу сиэрин тутуһуу. Норуот тылынан айымньы- тьпар олоҕуран, норуот кэпсэтэр сиэрин уратыларын кытта билсии. Монолог — саҥа биир ураты көрүҥэ. Тиэкискэ (бэриллибит тиэмэ эбэтэр ыйытыыга хоруй) олоҕуран, сүрүн санааны быһааран дьоҕус этиини саҥарар үөрүйэх. Аахпыт эбэтэр истибит научнай-популярнай, үөрэх уонна уус-уран тиэкистэр уратыларын учуоттаан туран тириэрдии. Тугу этэри эрдэ былааннааһын (хайдах саҕалыыры, онтон тугу этэри уонна тугунан түмүкгүүрү); этэр санаа сыалыгар сөп түбэһэр тылы-өһү булуу. Ойуунан, аахпыт тиэкиһинэн эбэтэр бэриллибит тиэмэҕэ ситимнээх саҥа, кэпсэтии сиэрин тутуһан тылынан кылгас кэпсээни оҥоруу. Сурук. Суругунан саҥа сиэрэ. Суругунан саҥа нуорматын тутуһуу: ис хоһоон аатыгар, тиэмэтигэр сөп түбэһиитэ (буолар сирэ, герой харакгера). Суругунан саҥаҕа тыл ойуулуур-дьүһүннүүр ньыматын туттуу (синоним, антоним, тэҥнээһин). Суругунан тиэкиһи бэрэбиэркэлэнии уонна көннөрүү. Бэриллибит тиэмэҕэ, бэйэ кэтээн көрүүтүнэн эбэтэр аахпыт айымньы туһунан кылгас өйтөн суруйуу, ойуулааһын уонна толкуйдааһын ньымаларын туһанан кинигэ, дьоҕус кэпсээн (бэйэ олоҕор буолбут түгэн) суруйуу. Оҕо ааҕар эйгэтэ Норуотгар тылынан уус-уран айымньылара. Кыра кылаас үорэнээччитин сааһыгар сөптөөх XIX—XX үйэтээҕи Россия норуоттарын уонна тас дойдулар литератураларын, оҕо литературатын классикгарын, Россия норуоттарын уонна тас дойдулар билиҥҥи суруйааччыларын айымньылара. Уус-уран, научнай-популярнай, историческай, мүччүргэннээх сырыылардаах, ыйынньык-энциклопедия кинигэлэр, оҕо хаһыата, сурунаала. Кылааска ааҕыыга уонна истиигэ, бэйэ уонна дьиэ кэргэнинэн ааҕыыга, атын оҕолору кытга уонна дьиэ кэргэҥҥэ ырытыыга аналлаах айымнььшар араас көрүҥнэрэ (саха уонна Россия норуотгарын остуоруйалара; таабырыннар, ырыалар, чабырҕахтар, өс хоһоонноро; кэпсээннэр уонна хоһооннор; үһүйээннэр уонна номохгор). Бырагыраамма сүрүн тиэмэлэрин ис хоһооно: араас норуот фольклора, Ийэ дойду, кинихэ таптал, историята, айылҕата; оҕо, ыал уонна оскуола; кырачаан доҕотторбут; үтүө быһыы, доҕордоһуу, чиэһинэй буолуу, албан аат; дьикгилэр-дьиибэлэр, киэн туттар суруйааччыларбыт уо.д.а. Кьшаас аайы бэриллэр уопсай тиэмэлэргэ ааҕар үөрүйэҕи эрчийиигэ маннык салаалар тутуһуллаллар: «Библиотекаҕа дьарык», «Биһиги театр- бьгг», «Бэйэ ааҕыыта», «Дьиэ кэргэнинэн ааҕыы», «Ойуулуур-дьүһүннүүр эйгэҕэ», «Айар бырайыак», «Айымньы Дойдутун кистэлэҥнэрэ». Литература өйдөбүллэринэн үлэ Тиэкистэн ойуулуур-дьүһүннүүр ньыманы булан араарыы: синоним, антоним; уус-уран быһаарыы, тэҥнээһин, метафора, сирэйдээн этии (учуутал көмөтүнэн). Литература өйдөбүллэрин быһа холуйан билии: уус-уран айымньы, тыл искусствота, ааитар (кэпсээччи), тиэмэ, герой (мэтириэтэ, тутгуута- хаптыыта, майгыта, саҥата); ааптар геройга сыһыана (учуутал көмөтүнэн). Сэһэн (кэпсээн) тутулун туһунан уопсай өйдөбүл, ойуулааһын (айылҕа, мэтириэт, мал-сал), толкуйдааһын (герой монолога, геройдар кэпсэтиилэрэ). Кэпсээнинэн уонна хоһоонунан саҥа, хоһоонунан айымньы уратыта (ритм, рифма). Айымньы жанра. Историческай-литературнай өйдөбүллэр: фольклор уонна ааптар айымньыта (араарыы). Фольклор кыра жанрын билии, араарыы, сүрүн санаатын быһаарыы. Остуоруйа көрүҥнэрэ: тыынар-тыыннаах, олох-дьаһах, аптаах- алыптаах. Остуоруйа уус-уран уратыта: остуоруйа геройа, ойуулуур- дьүһүннүүр ньымалар, тутула. Литературнай остуоруйа. Олонхо өйдөбүлэ, олоҥхо, бухатыыр, геройдара, Орто дойду, олоҥхо тыла. Кэпсээн, хоһоон, үгэ туһунан уопсай өйдөбүл, тутулларын уонна ойуулуур-дьүһүннүүр ньымаларын уратьгга. Айар үлэ Аахпыт айымньыга маарыннатан ойуулааһыннаах уонна толкуйдаа- һыннаах остуоруйаны уонна кэпсээни айыы; учуутал көмөтүнэн остуоруйа сюжетын сайыннаран атын варианын толкуйдааһын. Литературнай айымньы тиэкиһин уларытыы: оруолунан ааҕыы, инсценировкалааһын; хоһоонноохтук ааҕыы, тылынан ойуулааһын; ыһыллыбыт тиэкиһи сааһылааһынҥа араас ньыманы туһаныы (төрүөт- түмүк сибээһин олохтооһун, буолар түгэни сибээстээһин, дьайыылары толорууга түһүмэхтэри тутуһуу); өйтөн айыылаах аахпытган суруйуу, уус-уран айымньыга (маарынныыр тиэкис), худуоһунньук хартыына- тыгар, айымньынан ойуулар серияларыгар эбэтэр тус уопукка олоҕуран бэйэ тиэкиһин айыы Тылынан уус-уран, музыкальнай, ойуулуур-дьүһүннүүр айымньы- лары тэҥнээн корүү; музыканы, хоһоону истиигэ олоҕуран бэйэ этиилэрин оҥоруу, онно бэйэ сыһыанын тириэрдии уонна ону тыл комотүнэн тириэрдии (учуутал көмөтүнэн). |
Похожие:
 | Образовательная программа Муниципального бюджетного общеобразовательного учреждения Образовательная программа школы является нормативно-управленческим документом муниципального бюджетного общеобразовательного учреждения... | | Образовательная программа Муниципального бюджетного общеобразовательного учреждения Образовательная программа школы является нормативно-управленческим документом Муниципального бюджетного общеобразовательного учреждения... |
 | Образовательная программа муниципального бюджетного общеобразовательного... Вого качества образования учащихся муниципального бюджетного общеобразовательного учреждения «Карабашская средняя общеобразовательная... | | Образовательная программа муниципального бюджетного общеобразовательного... Получение нового качества образования учащихся муниципального бюджетного общеобразовательного учреждения «Благодатновская средняя... |
| Программа муниципального бюджетного общеобразовательного учреждения Образовательная программа является нормативно-управленческим документом муниципального бюджетного общеобразовательного учреждения... | | Программа муниципального бюджетного общеобразовательного учреждения Образовательная программа является нормативно-управленческим документом муниципального бюджетного общеобразовательного учреждения... |
| Образовательная программа муниципального бюджетного общеобразовательного... Получение нового качества образования учащихся муниципального бюджетного общеобразовательного учреждения «Верхнечелнинская сош»»... | | Образовательная программа муниципального бюджетного общеобразовательного... Получение нового качества образования учащихся муниципального бюджетного общеобразовательного учреждения «Простинская оош»» на основе... |
| Образовательная программа муниципального бюджетного общеобразовательного... Получение нового качества образования учащихся муниципального бюджетного общеобразовательного учреждения «Верхнеуратьминская оош»»... | | Образовательная программа Муниципального бюджетного общеобразовательного... ... |
| Основная образовательная программа муниципального бюджетного общеобразовательного... Содержание образовательной программы муниципального бюджетного образовательного учреждения «Лучковская средняя общеобразовательная... | | Основная образовательная программа начального общего образования... Программы отдельных учебных предметов, курсов и курсов внеурочной деятельности |
| Основная образовательная программа основного общего образования муниципального... Муниципального бюджетного общеобразовательного учреждения «основная общеобразовательная школа №108» | | Образовательная программа основного общего образования Муниципального... Муниципального бюджетного общеобразовательного учреждения «Средняя общеобразовательная школа №3им. Ю. И. Тлюстена» |
| Основная образовательная программа на 2013-2017 годы муниципального... Муниципального общеобразовательного бюджетного учреждения средняя общеобразовательная школа №38 городского округа город якутск | | Основная образовательная программа основного общего образования муниципального... Муниципального бюджетного общеобразовательного учреждения «Горютинская средняя общеобразовательная школа» |
