Тема 1. Лексика и лексикология башкирского языка. Однозначные и многозначные слова. Слова с прямым и переносным значением
Тел ғилеменең тармағы (фән) һәм уҡыу-уҡытыу предметы булараҡ «Хәҙерге башҡорт теле», был курстың состав өлөштәре һәм үҙенсәлектәре. Башҡорт донъяһының (тормошоноң), менталитетының коды булараҡ башҡорт теле; был тел картинаһында башҡорт халҡының тарихы, мәҙәниәте, донъяға ҡарашы (фәлсәфәһе һәм мифологияһы), психологияһы, педагогикаһы һ.б., ғөмүмән, рухи донъяһының сағылышы. Башҡорт теле – башҡорт халҡының милли теле, уның дәүләт теле статусы.Башҡорт теленең төрки, алтай һәм урал-алтай телдәренә (Ж.Ғ. Кейекбаев) ҡәрҙәшлеге; ностратик һәм евроазия телдәре араһында уның урыны һәм әһәмиәте. Был телдең Иран телдәре менән ҡәрҙәш булыу ихтималлығы (С.А.Ғәлләмов һ.б. авторҙар).
Хәҙерге башҡорт теле һәм уның боронғо төркигә, боронғо һәм иҫке башҡорт теленә мөнәсәбәте.Башҡорт милли әҙәби теле, уның төп билдәләре (күп функциялылыҡ // поливалентлылыҡ, нормалаштырылғанлыҡ, ул телдә һөйләшеүселәрҙең бөтөнөһө өсөн мәжбүрилек, стилистик йәһәттән тармаҡланғанлыҡ һ.б.) һәм сығанаҡтары.Әҙәби телгә мөнәсәбәтендә дөйөм башҡорт халыҡ теле; көньяк, көнсығыш һәм көнбайыш (төньяҡ-көнбайыш) диалекттар һәм уларҙың һөйләштәр системаһы. Әҙәби телгә мөнәсәбәтендә башҡорт халыҡ ижадының классик жанрҙарының теле. Әҙәби телдең мөһим сығанағы булараҡ иҫке төрки теле – Урал-Волга буйы төркийе. «Башҡорт лексикологияһы һәм фразеологияһы» курсының йөкмәткеһе, бүлектәре һәм үҙенсәлектәре, уның алдына ҡуйылған маҡсат һәм бурыстар. Телдең лексик-фразеологик системаһын өйрәнеүҙә мөһим сығанаҡ булараҡ һүҙлектәр. Башҡорт лексикаһы, лексикологияһы һәм лексикографияһы, лексиколог һәм лексикографтар (тел ғилеменең был бүлеген өйрәнеү тарихынан).
Тема 2. Омонимы, синонимы, антонимы, паронимы, вариантные слова. Ономасиология
Башҡорт һүҙенең телдең нигеҙ ташы, «төҙөлөш материалы», берәмек булыуы, уның тәбиғәте, вазифаһы һәм билдәләүҙәре. Һүҙ тәбиғәтенең ике (тышҡы һәм эске) яҡлы булыуы.
Башҡорт һүҙҙәренең семантик структураһы (эпидигматика): бер мәғәнәлек, күп мәғәнәлек; тура һәм күсмә мәғәнәлек, күп һәм күсмә мәғәнәлектең төрҙәре (метафора, метонимия, синекдоха һәм функциональ күсеш).
Һүҙҙең мәғәнәһе һәм төшөнсә атай алыу һәләтлеге. Төшөнсә тип ысынбарлыҡтағы күренештәргә, предметтарға хас булған төп билдәләрҙең кеше аңында сағылыш алыуы.
«Башҡорт теленең һүҙлеге»нә дөйөм һәм эпидигматик характеристика. Аңлатмалы һүҙлектә башҡорт һүҙе; уның полисемантик статьяларының лексикографик эшләнеше, мәғәнәләрҙең (семаларҙың) үҙ-ара бәйләнеше; һүҙ мәғәнәһен аңлатыу (билдәләү) юлдары һәм ысулдары.
Башҡорт теленең лексик-семантик системаһында парадигматика. Омонимик парадигма (ОП); омонимдарға оҡшаған тел (телмәр) күренештәре. Омонимдар һүҙлектәренә сағыштырма анализ.
Синонимик парадигма (СП); синонимдар һүҙлектәре һәм уларҙың төҙөлөшө.
Антонимик парадигма (АП); тел һәм телмәр антонимдары мәсьәләһе; антонимдар һүҙлектәренең төҙөлөү принциптары.
Башҡорт теленең семонимик (омонимдар, синонимдар, антонимдар һәм паронимдар) һүҙлектәренә сағыштырма анализ. Ошо нигеҙҙә төп семасиологик (эпидигматик һәм парадигматик) күренештәрҙең үҙ-ара бәйләнешен һәм мөнәсәбәттәшлеген асыҡлау, уларҙағы интеграль һәм дифференциаль семантик билдәләрҙе күрһәтеү.
Тематик (лексик-семантик) төркөм һәм гипо-гиперонимик парадигма (ГГП) хаҡында төшөнсә.
Башҡорт лексикаһында лексик-семантик вариантлылык (ЛСВ, ул полисемантик һүҙгә хас була), вариант һүҙҙәр, паронимдар һәм эвфемизмдар.
Тема 3. Стилистическая и эмоционально-экспрессивная классификация лексики современного башкирского языка
Башҡорт лексикаһында иң боронғо ҡатлам һүҙҙәр. Төп башҡорт һүҙҙәре тип был телдең иң боронғо мираҫ, шул ук ваҡытта мәңге йәш һүҙҙәре аталыу. Боронғо төрки һәм хәҙерге башҡорт, башҡорт һәм хәҙерге төрки, башҡорт һәм алтай (төрки, монгол һәм тунгус-маньчжур), башҡорт һәм урал-алтай телдәренең лексик параллелдәренең төп башҡорт һүҙҙәренең сығанактары булыуы. Башҡорт теленең үҙ һүҙҙәре мәсьәләһе.
Дөйөм төрки лексик-семантик тезаурусында (СИГТЯ: Лексика) төп башҡорт һүҙҙәренең тоткан урыны.
Башҡорт теленең һүҙлек составында ориентализмдар: фарсы сығанаҡлы һүҙҙәр; ғәрәбизмдар; санскрит, ҡытай һ.б. көнсығыш телдәрҙән үҙләштермәләр.
Башҡорт лексикаһында төп рус (урыҫ) һүҙҙәре, рус теленең үҙ һүҙҙәре ҡатламы. Рус теле аша бүтән (көнбайыш, Көнбайыш Европаның классик һәм яңы) телдәрҙән килеп ингән һүҙҙәр. «Башҡорт теленең һүҙлеге»ндә башҡорт һүҙҙәренең килеп сығышы буйынса донъяның илленән артыҡ теленә алып барып тоташтырылыуы. Ностратика күҙлегенән «сәйәхәтсе» һүҙҙәр һәм халыҡ-ара һүҙҙәр мәсьәләһе. Башҡа телдәрҙә башҡорт һүҙҙәре (төркизмдар).
Тема 4. Активный и пассивный пласты лексики современного башкирского языка
Актив һәм пассив ҡулланылыш йәһәтенән башҡорт лексикаһы: иҫкергән (архаизм һәм историзмдар) һәм яңы һүҙҙәр (неологизмдар), уларҙың төрҙәре һәм ҡулланылыш үҙенсәлектәре, иҫке менән яңының мөнәсәбәттәшлеге.
Ҡулланылыш өлкәһе (сфераһы) буйынса башҡорт лексикаһы; дөйөм ҡулланылышлы һәм ҡулланылышы сикләнгән һүҙҙәр ҡатламдары. Һуңғы ҡатламдың диалекталь лексиканан, махсус (профессиональ һәм терминологик) лексиканан ойошоуы. Диалект лексикаһы (диалекталь лексика, диалектизмдар) һәм уларҙың төрҙәре: 1) лексик, фонетик һәм морфологик (фо- номорфологик) диалектизмдар; 2) семантик һәм полисемантик диалектизмдар. Диалекталь лексикаға парадигматик йәһәттән айырыуса омонимик һәм синонимик (дублетлылыҡ) парадигмалар хас булыу. Өс томлыҡ башҡорт һөйләштәре һүҙлегенә һәм яңы «Башҡорт теленең диалекттары һүҙлеге»нә (Өфө, 2002) күҙәтеү.
Махсус (профессиональ һәм терминологик) лексика. Традицион лексикологияла ҡабул ителгәнсә, һүҙлек составын тематик (лексик-семантик) төркөмдәр: профессиональ (кәсеп-һөнәр) лексикаһына бүлеп өйрәнеүҙең маҡсатҡа ярашлы булыуы. Халыҡ терминологияһы һәм фәнни терминология. Дөйөм тел һүҙлектәрендә махсус лексика менән терминологияның тотҡан урыны, составы һәм нисбәте. Аңлатмалы һәм тәржемә тармаҡ терминологик һүҙлектәренә күҙәтеү. Әҙәбиәт ғилеме һүҙлеге һәм лингвистик терминдар һүҙлеге. Художестволы, публицистик, фәнни-популяр, фәнни әҙәбиәттәрҙә махсус лексика менән терминологияның ҡупланылышына ҡарата.
Тема 5. Лексикография. Этапы развития башкирской лексикографии.
Һүҙлектәр һәм уларҙың төрҙәре; практик (ғәмәли) һәм теоретик лексикография мәсьәләләре.
Башҡорт лексикографияһының ике быуатлыҡ тарихынан. М.Ҡашғари һәм уның «Төрки телдәр һүҙлеге» (1072 - 1074); XVIII-XIX быуаттарҙың сағыштырма-оҡшаштырма һүҙлектәре; башҡорт теленең үҙ һүҙлектәре.
Л. Будаговтың (I–II, 1869-1870) һәм акад.В.В. Радловтың (I-IV, 1893-1911) дөйөм төрки сағыштырма һүҙлектәрендә башҡорт лексикаһы.
XIX быуат аҙағы – XX быуат башы башҡорт тәржемә лексикографияһы.
Энциклопедиялар һәм энциклопедик һүҙлектәр. "Ҡыҫҡаса «Башкортостан» энциклопедиялары (Уфа, 1996; Өфө, 1997).
Аңлатмалы һүҙлектәр. «Башҡорт теленең һүҙлеге» (l—Il, М., 1993): төҙөлөү принциптары, уның буйынса тел статистик мәғлүмәттәр.
Аңлатмалы фразеологик һүҙлектәр; Ураҡсин З.Ғ. Башҡорт теленең фразеологик һүҙлеге (Өфө, 1996).
Башҡорт теленең дөйөм тәржемә (русса-башҡортса; башкортса-русса) һүҙлектәре.
Республика мәғарифында һәм тел сәйәсәтендә ике теллелек; ике (күп) телле уҡыу-уҡытыу сағыштырма-тәржемә һүҙлектәре.
Мәктәп (уҡыу-уҡытыу) тәржемә (русса-башҡортса; башҡортса-русса) һүҙлектәре; уларҙың тематик, иллюстрациялы, функциональ-когнитив һ.б. төрҙәре. Төрөксә-башҡортса, башҡортса-төрөксә һүҙлектәр.
Ә.Ә.Юлдашевтың «Төрки-рус һүҙлектәренең төҙөлөү принциптары» (М., 1972) исемле хеҙмәтенең төп йөкмәткеһе.
Тәүге серия (XX быуаттың 20-40-сы йылдары), икенсе серия (XX быуаттың 50-70-се йылдары) һәм яңы (үткән быуаттың 80- 90-сы йылдары - XXI быуат башы) терминологик һүҙлектәре.
Иҫкәлеп һәм яңәлеп осороноң имлә (орфография) һүҙлектәре. Хәҙерге башкорт теленең дейем һәм мәктәп орфография һүҙлектәре (үткән быуаттың 40-50-се һәм 80-90-сы йылдары, яңы быуат башы). Ономасиология; ономастик (топонимдар һәм антропонимдар) һүҙлектәр; хәҙерге тел тормошонда уларҙың тоткан урыны һәм әһәмиәте.
Тәржемә фразеологии һүҙлектәр (башҡортса-русса, русса-башҡортса һ.б.); оҡшаштырма-тәржемә һүҙлек объекты булараҡ мәҡәлдәр һәм әйтемдәр.
Башҡорт теленең яңы төр (морфемалар, грамматика, кире һ.б.) һүҙлектәре. Компьютер лингвистикаһы һәм йышлык һүҙлектәре. Лингвокультурологик (этнолингвистика, этнокультурологик-этномәҙәни) һүҙлектәр.
6. Образовательные технологии
В процессе обучения применяются следующие образовательные технологии:
1. Сопровождение лекций показом визуального материала.
2. Использование средств мультимедиа.
Реализуя компетентностный подход, в учебном процессе используются активные и интерактивные формы занятий, деловые игры, лекция-дискуссия, лекция с элементами тестирования в письменной форме.
Удельный вес занятий, проводимых в интерактивных формах, составляет не менее 20 % аудиторных занятий.
7. Учебно-методическое и информационное обеспечение дисциплины «Лексикология башкирского языка»:
а) основная литература:
Ҡарабаев М.И. Башҡорт телендә зооним һәм фитоним компонентлы идиомалар: уҡыу ҡулланмаһы. – Өфө, 2012. – 84 б.
Ҡарабаев М.И. Башҡорт теленең ономасиологияһы: уҡыу ҡулланмаһы. – Стәрлетамаҡ, 2008. – 138 б.
Хөсәйенова Л.М. Башҡорт микротопонимияһы: структураһы, семантикаһы, этимологияһы. – Өфө, 2007. – 134 б.
Ягафарова Г.Н. Исследование тематических групп башкирской лексики (Ономасиологический подход). – Уфа, 2008. – 128 с.
б) дополнительная литература
Актуальные проблемы башкирской лексикологии и лексикографии. – Уфа, 1994. – 254 с.
Багаутдинова М.И. Этнографическая лексика башкирского языка. – Уфа, 2002. - 116 с.
Башкирская лексика. Тематический сборник. – Уфа, 1966, – 223 с.
Башкирский языковедческий сборник. – Уфа, 1975. – 181 с.
Вопросы башкирского языкознания. – Уфа, 1973. – 224 с.
Галлямов С.А. Башкурдский язык и санскрит. – М.; СПб., 2003. – 322 с.
Галлямов С.А. Великий Хау Бен. Исторические корни башкордско- английского языка и мифологии. – Уфа, 1997. – 320 с.
Галяутдинов И.Г. Два века башкирского литературного языка. – Уфа, 2000. – 450 с.
Ғафаров Б.Б. Әҙәби тел күрке. – Өфө, 1994. – 104 б.
Дмитриев Н.К. Грамматическая терминология в учебниках родного языка (татарских, башкирских, чувашских). – М., 1955. – 131с.
Дмитриев Н.К. Строй тюркских языков. – М., 1962. – 152 с.
Зайнуллина Г.Д. Формирование и развитие лингвистической терминологии башкирского языка. – Уфа, 2002. – 134 с.
Ишбаев Н.Ғ., Ҡаһарманов Ғ.Ғ. Хәҙерге башҡорт теленең лексикологияһы һәм фразеологияһы буйынса практик дәрестәр өсөн биремдәр. – Стәрлетамаҡ, 1986. – 40 б.
Ишбердин Э.Ф. Историческое развитие лексики башкирского языка. – М., 1986. – 152 с.
Ишбирҙин Э.Ф. Башҡорт телендә игенселек терминдары. – Өфө, 2002. – 150 б.
Ишбирҙин Э.Ф., Fәләүетдинов И.F., Халиҡова Р.Х. Башҡорт әҙәби теленең тарихы. – Өфө, 1993. – 320 б.
Ишбулатова Х.Д. Башҡорт теленең көнкүреш лексикаһы. – Өфө, 2002. – 128 б.
Йосопов Х.F. Башҡорт телендә эвфемизмдар. – Өфө, 1988. – 28 б.
Йосопов Х.Ғ. Башҡорт теленең фразеологияһы. – Өфө, 1963. – 98 б.
Йосопов Х.Ғ. Хәҙерге башҡорт әҙәби теле лексикологияһы һәм фразеологияһы буйынса биремдәр. – Өфө, 1998. – 140 б.
Кагарманов Г.Г. Башкирская общественно-политическая терминология советского периода. – Уфа, 2005. – 186 с.
Камалов А.А. Башкирские географические термины и топонимия. – Уфа, 1998. – 368 б.
Кейекбаев Ж.Ғ. Хәҙерге башҡорт теленең лексикаһы һәм фразеологияһы. – Өфө, 1966. – 276 бит; 2-се баҫмаһы: – Өфө, 2002. – 264 б.
Ҡаһарманов Ғ.Ғ. Башҡорт теленең лексикаһы һәм терминологияһы. – Стәрлетамаҡ, 2002. – 240 б.
Мусаев К.М. Лексикология тюркских языков. – М., 1984. – 228 с.
Надергулов У.Ф. Животноводческая лексика башкир. – Уфа, 2000.– 186 с.
Нафиков Ш.В. Бореальные элементы в башкирском языке. – Уфа, 2003. – 302 с.
Очерки истории башкирского литературного языка. – М.,1989. – 256 с.
Раемгужина З.М. Языковая картина мира в башкирской фразеологии. – Уфа, 2000. – 96 с.
Развитие терминологии башкирского литературного языка: Исследования и материалы. – Уфа, 1981. – 152 с.
Сиражитдинов Р.А. Башкирская этнонимия. – Уфа, 1999. – 114 с.
Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков: Лексика. – М., 1997. – 799 с; 2-е изд., доп. – М., 2001. – 822 с.
Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков: Пратюркский язык – основа. Картина мира пратюркского этноса по данным языка. – М., 2006. – 908 с.
Суфьянова Н.Ф. Проблема многозначности в башкирском языке и ее лексикографическая разработка. – Уфа, 1998. – 102 с.
Терегулова Р.Н. Русские заимствования в башкирском языке. – Уфа, 1957. – 88 с.
Хадыева Р.Н. Башкирская этнокультура и язык: Опыт воссоздания языковой картины мира. – М., 2005. – 248 с.
Хайруллина Р.Х. Картина мира в русской фразеологии (в сопоставлении с башкирскими параллелями). – М., 1996. – 258 с.
Халикова Р.Х. Язык башкирских шежере и актовых документов XVIII– XIX вв. – М„ 1990. – 200 с.
Уразбаева З.Г. Вариативность слова в башкирском языке. – Уфа, 1998. – 107 с.
Ураҡсин З.Ғ. Фразеология башкирского языка. – М., 1975. – 192 с.
Хәҙерге башҡорт теле: Педагогия институтының башланғыс кластар факультеты студенттары өсөн дәреслек / Яуаплы ред. З.Ғ. Ураҡсин, К.Ғ. Ишбаев. – Өфө, 1986. – 400 б.
Әхтәмов М.Х. Хәҙерге башҡорт теле. 3 киҫәк. – Өфө, 1980. – 72 б.
Әхтәмов М.Х. Хәҙерге башҡорт теле. Лексикология. – Өфө, 1986. – 136 б.
Әхтәмов М.Х. Хәҙерге башҡорт теле. Лексикология. Фразеология. Лексикография. – Өфө, 2002. – 208 б.
Юлдашев А.А. Принципы составления тюркско-русских словарей. – М., 1972. – 416 с.
Ягафарова Г.Н. Военная лексика башкирского языка. – Уфа, 2003. – 112 с.
в) словари:
Энциклопедиялар, энциклопедик һүҙлектәр
1. Башкортостан: Краткая энциклопедия. – Уфа, 1996. – 670 с.
2. Башҡортостан: "Ҡыҫҡаса энциклопедия. – Өфө, 1997. – 696 бит.
Толковые и семонимические словари
3. Башҡорт теленең һүҙлеге: 55 мең һүҙ. Ике томда: I том (А-М). – М., 1993. – 862 б.; II том (Н-Я). – М., 1993. – 814 б.
4. Вахитова А.Г. Башҡорт-монгол лексик параллелдәре һүҙлеге. – Өфө, 2008. – 114 б.
5. Ишбаев К.Ғ., Ишкилдина З.К. Башҡорт теленең паронимдар һүҙлеге. – Өфө, 2001. – 312 б.
6. Ураҡсин З.Ғ. Башҡорт теленең синонимдар һүҙлеге. – Өфө, 1966. – 271 б.; Башҡорт теленең синонимдар һүҙлеге. – Өфө, 1985. – 164 б.; Төҙәтелгән, өҫтәлгән 2-се баҫмаһы. – Өфө, 2000. – 208 б.
7. Ураҡсин З.Ғ. Башҡорт теленең фразеологик һүҙлеге: 3 мең ФБ. – Өфө, 1996. – 290 б.; – Өфө, 2006. – 344 б.: 4 мең ФВ.
8. Хәҙерге башҡорт әҙәби теленең аңлатмалы һүҙлеге. – Өфө, 2004 – 527 б.
9. Әхтәмов М.Х. Башҡорт теленең омонимдар һүҙлеге. – Өфө, 1966. – 141 б.; Омонимдар һүҙлеге. – Өфө, 1986. – 152 б. (һ.б. баҫмалары); Омонимдар (аҙаш һүҙҙәр) һүҙлеге. – Өфө, 2006. – 384 б.
10. Әхтәмов М.Х. Башҡорт теленең антонимдар һүҙлеге. – Өфө, 1973. – 147 б.; Башҡорт теленең антонимдар һүҙлеге. – Өфө, 1987. – 256 б. (һ.б. баҫмалары).
11. Усманова М.Ғ. Башҡорт теленең синоним ҡылымдары һүҙлеге. – Өфө, 2000. – 175 б.
Переводные словари
12. Башҡортса-русса һүҙлек: 22 мең һүҙ. – М., 1958. – 804 б. Башҡортса-русса һүҙлек: 32 мең һүҙ. – М., 1996. – 884 б. Русско-башкирский словарь: 40000 слов. – М., 1948. – 960 с. Русско-башкирский словарь: 46000 слов. – М., 1964. – 986 с. Русско-башкирский словарь: 60000 слов. – Т. 1-2, – Уфа, 10200 с.
13. Гарипов Т.М., Емалетдинов Ф.Д., Емалетдинова З.А Краткий русско-башкирский словарь иноязычных заимствований. – Уфа, 2006. – 156 с.
14. Историко-этимологический словарь башкирского языка. – Первый выпуск. Корнеслова с гласными инициалиями / Автор- составитель Т.М.Гарипов. – Уфа, 2007. – 140 с. |
