Кафедра филологии и страноведения
Скачать 6.35 Mb.
|
1. Говор татар Финляндии (в сравнительно-историческом аспекте). - Я.М.Ахметова, - диссертация на соискание ученой степени кандидата филологических наук.- Казань: КГПУ, 2004г.2. Учусь говорить по-татарски. Учебно-методическое пособие. – 2-е изд., перераб. и доп.-Казань: - Тамга, 2007. – 88с.3. http://www.tatar-history.narod.ru/turk_tatar_v_kitay.htm. - Тюрко-татарская колония в китае. - Лариса черникова. - По страницам «Шанхайской зари».4. http://ymyt.com/ru/1/95_1.shtml - Татары в Китае, - Автор: TIANSHANNET (webmaster@xjts.cn)5. http://tatar.com.ru/fonetika.php - Практическая фонетика татарского языка. – фонд Tatar.com.ru.Абдулхаков Р.Р. Старший преподаватель кафедры Филологии и Страноведения РИИ, кандидат филологических наук Категория числа имен существительных в произведениях Мусы Джаруллаха Бигиева (1875 – 1949) Вследствие отсутствия лингвистического анализа языка трудов ярчайшего представителя татарской богословской мысли, в данной статье предпринята попытка описания категории числа имен существительных. В последнее время интерес к имени Мусы Бигиева возрос среди историков и философов, поэтому вначале целесообразно кратко ознакомить читателей с жизнью и творчеством известного ученого. Муса Джаруллах Бигиев родился 6 января 1875 года в г. Ростове-на-Дону. Образование получил в Казанском медресе «Кюльбуе» («Приозерное»), в Петербургском университете и в богословских центрах Востока, участвовал в работе всех пяти съездов российских мусульман, исполнял обязанности секретаря мусульманского форума, проходившего в 1906 году в Нижнем Новгороде. В эти годы Муса Бигиев получил широкую известность в России как видный ученый-богослов, пламенный публицист и общественный деятель, оставив большое количество сочинений богословского характера. Муса Бигиев покинул этот бренный мир 12 ноября 1949 года. Похоронен в столице Египта Каире [5; s. 27; 50]. Кроме религиозных трудов он написал большое наследие в области политики, общественных наук и философии. Они издавались в Казани, Петербурге, Оренбурге, Стамбуле, Берлине, Бхопале (автономная область в Индии), Бомбее, Каире. Его перу принадлежит около 120 работ и трактатов, он внес свою лепту в создание мусульманского пласта богословской литературы. Часть своих работ Муса Бигиев написал на джадидо-османском варианте старотатарского литературного языка с тюрко-татарскими компонентами и традиционными арабско-персидскими заимствованиями, характерными для богословской литературы. Муса Бигиев был предан математике и астрономии. Всю жизнь он питал особую любовь к этим наукам и был одним из первых, кто мечтал внести точность математических выкладок в ткань социологических исследований. По сообщению общественного и религиозного деятеля Алимджана аль-Идриси, Муса Бигиев являлся членом Российского научного астрономического Общества. Он не отказывался от путешествий, которые предпринимались с целью непосредственного наблюдения за лунными и солнечными затмениями [5; s.30]. Следуя наставлениям Корана, Муса Бигиев с особым интересом наблюдал за окружающим миром и изучал жизнь вселенной. Результаты этих наблюдений и размышлений над природными явлениями часто встречаются в его произведениях. Из воспоминаний Г.Тукая о пребывании в Петербурге можно узнать некоторые факты из жизни Мусы Бигиева. Наиболее интересны в этом отношении сведения о режиме работы татарского богослова. При изучении деятельности М. Бигиева невозможно не удивиться его работоспособности, ведь за очень короткий промежуток времени он успевал писать оригинальные трактаты, публиковаться в прессе, заниматься переводами восточной поэзии, следить за событиями общественной жизни России, много ездить по стране, активно участвуя в жизни российских мусульман и исламского мира в целом. Для того, чтобы успевать делать столько дел, нужно было подчинить себя очень жесткому графику работы. Оказалось, что М. Бигиев работал именно в таком режиме: Г.Тукай вспоминал, что он даже пищу принимал, не отрываясь от письменного стола, заваленного бумагами [1; c.29]. Муса Бигиев также оказался и талантливым педагогом, лекциями которого заслушивались учащиеся медресе. Одинаково усердно он работал и с отдельными шакирдами, обучая их различным мусульманским наукам. Так его воспитанниками являются Заки Валиди Тоган, ставший позже первым руководителем советской Башкирии, профессор Восточного факультета Ленинградского государственного университета Габдрахман Тагирджанов, преподававший арабский, персидский и турецкий языки, видный советский арабист, автор одного из базовых учебников арабского языка, нашедшего широкое применение в языковых вузах Советского Союза Баки Закиевич Халидов [7; c.8; 26-27]. В современном контексте становления многополярного мира изучение и исследование трудов Мусы Бигиева способно разрушить предрассудки и стереотипы, определяющие отношение современного читателя к мусульманскому наследию и культуре. Наследие этого талантливого богослова и философа представляет ценность еще и потому, что он высказывал идеи, способные привести к положительному решению проблемы противостояния христианского Запада и мусульманского Востока, которое берет свое начало с эпохи крестовых походов и даже ранее [7; с. 11]. Стремясь восстановить подлинное место женщины в обществе, Муса Бигиев особое внимание уделял проблеме ее воспитания и нравственного облика. Он был уверен в том, что благополучие мусульман в духовном и материальном плане зависит от воспитанности женщины: хорошее воспитание, по его мнению, является основой человеческого достоинства и целомудрия. В своих трудах Муса Бигиев ставил перед собой конкретную задачу: путем сравнительных религиозно-исторических исследований показать величие и общечеловеческую значимость учения ислама. Отмечу, что одну из причин отсталости национальной и общественной жизни Муса Бигиев усматривал в пренебрежении духовно-культурным наследием прошлого, он утверждал, что Европа достигла своих высот благодаря прогрессу, но это удалось ей не любовными романами, а наукой и просвещением, торговлей и промышленностью [1; c.336]. При знакомстве с наследием Мусы Бигиева выясняется, что для него не существовало в мире ничего более авторитетного, чем исламское учение, проистекающее из таких первооснов, как Коран, Сунна пророка, и их практическое воплощение – исламский шариат. Заявляя о своей глубокой вере в истинность ислама, Муса Бигиев утверждал наличие в нем выдающегося духовного потенциала, способного стать двигателем позитивного преобразования реалий личной, семейной и общественной жизни. По этой причине Муса Бигиев оставался верным исламу и искал решения насущных проблем современности в рамках этого учения, не поддаваясь влиянию ни внешних, ни внутренних, националистических или нигилистических доктрин социального развития [7; с. 95 – 96]. Муса Бигиев ставил перед собой задачу: путем сравнительных религиозно-исторических исследований показать величие и общечеловеческую значимость учения ислама. Истории известно, что попытки одной группы людей доказать другим свою правоту или превосходство, редко обходились без конфронтации и даже кровопролития. В этом вопросе Муса Бигиев был очень тактичным и чутким: разрабатывая методику изучения истории религий, он заявил, что основополагающим принципом в этом является уважительное отношение к мировоззрению окружающих. Он утверждал, что нельзя подходить к верованиям людей как к проявлению невежества, глупости или безбожия [1; с. 15; 62; 71]. Муса Бигиев большое значение придавал и религиозно-философскому наследию мусульманских мыслителей-суфиев как фактору, явившемуся, по его мнению, одной из основополагающих предпосылок расцвета исламской цивилизации. Он не посвятил суфизму ни одной работы, однако его отношение к данному вопросу ясно обозначено в книге «Бөек мәүзугларда уфак фикерләр» («Маленькие мысли по большим вопросам») (1914 г.). Осознавая выдающееся социальное значение суфийской традиции в развитии мусульманского социума, Муса Бигиев считал, что суфийские ордены (тарикат) во многом продолжив традиции монашества, сослужили важную общественную службу в первые века ислама, оказав благотворное воздействие на социальную ситуацию в мусульманском мире, в целом. Тогда суфийские обители являлись учебными центрами, религиозными организациями, служившими делу распространения ислама, стали родоначальниками мусульманской философии, воспитавшими величайших мыслителей, основоположников школ мусульманского права, хранителями наследия гениев античности. Помимо этого, мыслитель признавал выдающуюся роль монашества в деле сохранения культурной преемственности, накопления и передачи естественно научных знаний, исторических сведений, космогонических, медицинских, философских, правовых знаний из поколения в поколение. Кельи отшельников являлись приютами для странников, первыми больницами и судами справедливости. Муса Бигиев называл суфизм неоценимым кладезем мудрости, поскольку содержали в себе наследие великих мыслителей-суфиев: Джунайда Багдади, Мааруфа, аль-Халладжа, Бистами, Ибн Араби, Шамса Тебризи, Джалалетдина Руми, Джами. Вместе с тем, Муса Бигиев отмечал, что в последние века суфизм во многом выродился из-за неуемной деятельности всякого рода шарлатанов, заботящихся лишь о своих корыстных интересах [4; с. 102 – 103]. Несмотря на то, что Муса Бигиев не оставил после себя художественных произведений, о его таланте судят по его богословским трудам, из которых можно получить представление о высочайшем уровне его филолого-лингвистических способностей. Муса Бигиев был мастером литературного слова, так как язык его произведений помимо арабских и персидских заимствований, интересно переплетается с тюрко-татарским, кипчакским и огузско-турецкими письменными литературными традициями. Как и в современном татарском литературном языке, в произведениях Мусы Бигиева значительное место занимают слова, заимствованные из арабского, и в меньшей мере из персидского языка. Категория числа имен существительных в текстах произведений Мусы Бигиева представлена формами единственного и множественного числа. Как и в современном татарском литературном языке, единственное число морфологического показателя не имеет, т.е. существительное выступает в нулевой форме и обычно указывает на единичность предмета. [6; с.37]. Е д и н с т в е н н о е ч и с л о: دين انسانلرده طبيعى فطرى بر حالتدر Дин инсанларда табигый, фитры бер халәтдер( Р.и.б.8) («Религия в людях – природное и естественное состояние»). انسان احوال مدنهﺴنده‘ شبهه يوق‘ طبيعى صورتده ترقى ايده كلمشدر Инсан әхвәле мәдәнийәсендә шөбһә йук, табигый сурәтдә тәрәкъкый идә килмешдер (Р.и.б.8) («Человек культурный, без сомнения, естественным образом продвигался вперед»). В форме единственного числа употребляются имена существительные в сочетании с числительными: لسانمزدن بر سوز چیقمادى Лисанымыздан бер сүз чыкмады (Р.и.б.96) («Из нашего языка не произошло ни одно слово»). بر خقيقت Бер хакыйкать (Р.и.б.39) («Одна истина»). М н о ж е с т в е н н о е ч и с л о, в отличие от современного татарского языка, в текстах произведений употребляется лишь в двух вариантных аффиксах множественного числа -лар/-ләр. Согласно закону сингармонизма, в словах, являющихся мягкими по произношению, аффикс будет мягким -ләр, а в словах с твердым произношением – твердый вариант аффикса -лар. Данная тенденция вероятнее всего, объясняется продолжением влияния старых орфографических традиций: او محترم ذاتلر У мөхтәрәм затлар (Р.и.б.92) (“Эти уважаемые люди”). نصيحتلر ايچون دوستلرمه البته تشكر ايدرم Нәсыйхәтләр ичүн дустларыма, әлбәттә тәшәккүр идәрем (Р.и.б.39). («за наставления моим друзьям выражаю благодарность»). بزم بالالر‘ اوغللر هم قزلر تربيه مكتبلرينه علوم حرملرينه برابر بوندن صوﯔ انشاالله كليتله كيدرلر Безем балалар, уѓыллар һәм қызлар тәрбийә мәктәбләренә голүм хәрамләренә бәрабәр бундан соң инша‘Аллаһ көллийәтлә кидәрләр (Х.н.б.м.76) (“Наши дети – сыновья и дочери после этого все вместе пойдут в школы и храмы науки (знаний)”). В текстах произведений множественное число имен существительных, после основ, оканчивающихся на носовые согласные [м], [н], в отличие от современного татарского языка не подвергаются ассимиляции: معلملر мөгаллимләр “преподаватели”, رومانلر романлар “романы”, اوبقونلر убқунлар “пропасти”, حكملر хөкемләр “постановления”, اماملار имамлар “имамы”, خاتونلار ҳатунлар “женщины”. Как видно из примеров, в текстах произведений Мусы Бигиева категория числа представлена формами единственного и множественного числа. В отличие от современного татарского языка, в текстах употребляется лишь двухвариантный аффикс множественного числа -лар/-ләр. Список использованной литературы 1. Антология татарской богословской мысли. Муса Джаруллах Бигиев. Избранные труды. В 2т. Т.1 – Казань: Тат. кн. изд-во, 2005. – 336 с. 2. Бигиев М. Рәхмәте илаһийә борһанлары. – Оренбург: Шәрык, 1911. – 97 б. 3. Бигиев М. Халык нәзарына берничә мәсьәлә. – Казан: Максудов, 1912. – 72 б. 4. Бигиев М. Шәригате исламийә. – Петроград: Максудов, 1917. – 72 б. 5. Görmez M. Musa Carullah Bigiyef. – Ankara, 1994. – 228 s. 6. Татарская грамматика. Т.II. Морфология. – Казань: Тат. кн. изд-во, 1993. – 397 с. 7. Хайрутдинов А.Г. Муса Джаруллах Бигиев. – Казань: Издательство «Фән» Академии наук РТ, 2005. – 180 с. Антонова А.Р. выпускница факультета татарской филологии ТГГПУ Жанр баллады в татарской литературе Татар әдәбиятында баллада жанры Баллада – әдәбиятның иң кызыклы һәм үзенчәлекле жанрларыннан берсе. Ул үзендә ике әдәби төрнең (лирика һәм эпос) сыйфатларын туплаган. Балладага темаларның гаҗәеп төрлелеге, сурәтләү чараларының байлыгы, образларның җанлы һәм кабатланмас гәүдәләнеше хас. Ләкин татар әдәбиятында бу үзенчәлекләр әлегә тиешенчә өйрәнелмәгән. Баллада жанры галимнәрдән ныклап тикшерүне, инде иҗат ителгән әсәрләр белән эшләп, аларның асылын ачыклауны, фәнни-теоретик нигезне булдыруны сорый. Бүгенге көндә баллада жанрының әдәбиятыбыздагы чагылышы, урыны, үсеше актуаль мәсьәлә булып тора. Беренчедән, татар әдәбияты әлеге үзенчәлекле һәм матур жанрда язылган әсәрләр байлыгы белән мактана алмый. Иҗат ителгән аз санлы әсәрләр арасында да, гәрчә баллада атамасы белән язылсалар да, жанрның үзенчәлегенә туры килмәгән, ягъни “ялган балладалар” шактый. Моңа, әлбәттә, мәсьәләнең тиешенчә өйрәнелмәве сәбәпче. Икенчедән, хәзерге әдәбиятта яшь иҗатчыларыбыз арасында баллада жанры белән кызыксыну сизелә. Әгәр әлеге жанр төре галимнәребез тарафыннан тәфсилләбрәк тикшерелсә, фәнни нәтиҗәләр ясалса, балладага хас тел-сурәтләү чаралары ачыкланса, татар әдәбияты әлеге жанр таләпләренә туры китереп язылган яңа әсәрләр хисабына тагын да баер, гүзәлләнер иде. Теге яки бу әдәби әсәргә анализ, гадәттә аның жанрын ачыклаудан башлана. Әмма әдәбият фәнендә жанр мәсьәләсе әле ачыкланып җитмәгән. Бу кимчелек мәктәп дәреслекләренә кертелгән баллада жанрына да карый. Кайбер әдәбиятчылар теге яки бу әсәрнең жанрын билгеләгәндә, аның күләмен беренче планга куялар. Әмма күләм генә мәсьәләне хәл итеп бетерми. Һ.Такташның “Алсу”, “Мокамай” поэмалары, мәсәлән, кайбер балладалардан да кечерәк. Яки Х.Туфанның “Тимеркәй турында җырлар”, М.Җәлилнең “Ана бәйрәме”, Ф.Кәримнең “Идел егете” балладалары исә күләм ягыннан уртача зурлыктагы поэмалар кадәр. С.Хәкимнең “Сары капкалы йорт” балладасын шулай ук бер урында поэма, икенче урында баллада дип йөртәләр. Мәктәп укучыларын гына түгел, хәтта тәнкыйтьче-галимнәрне дә кыен хәлгә куя торган бер очракка тукталыйк. Әйтик, шагыйрь әсәрне баллада рухында яза башлый, ләкин тора-бара материал баллада кысасына сыймый һәм, үзе дә сизмәстән, поэма жанрына күчә. Мәсәлән, Ә.Маликовның “Чигелгән кулъяулык” әсәре әнә шундыйлардан. Теге яки бу әсәрнең жанрлар системасындагы урыны ачыкланмаган булу еш кына ялгыш нәтиҗә ясауга китерә. Әдәбият тарихында андый хәлләр булган. Бу яктан Ф.Бурнашның “Әҗәл” балладасына караш бик гыйбрәтле. Әсәр басылып чыккач, аңа төрлечә бәя бирәләр. Андагы романтик шартлылыкка нигезләнгән, “китаптан алынган” образлар кире кагыла, Бурнашның үзен исә “ханнар, сарайлар шагыйре” дип атыйлар, хәтта “рухи үлем” җәзасына хөкем итәләр. Ләкин шуңа да карамастан, бу әсәр укучыларны бик тиз үзенә җәлеп итә. Моның сәбәбе нәрсәдә соң? Эш шунда ки, югарыда китерелгән бәядә бары тик поэма жанры таләпләре генә искә алынган. Шуңа күрә анда романтик баллада жанры өчен иң кирәкле үзенчәлекләр әсәрнең кимчелеге итеп билгеләнә. Моннан күренгәнчә, теге яки бу әсәрне анализлауга керешкәнче, аның кайсы жанрга каравын ачыкларга, шуннан соң аны жанр үзенчәлекләре таләбеннән чыгып тикшерергә кирәк икән. Шул чакта гына әсәргә дөрес бәя бирергә була(1). Менә шуның өчен дә биредә баллада жанрына карый торган әсәрләргә хас үзенчәлекләргә тукталабыз. Иң элек аның татар әдәбият белемендәге билгеләмәсен карап үтик. Баллада (итальянча “бию” дигәнне аңлата) – лиро-эпик поэзиянең хикәяләү характерындагы бер төре. Баллада Урта гасырларда француз халык бию җырларыннан үсеп чыга, алар башта мәхәббәткә багышланган була. Франциядә, соңрак Италиядә киң тарала. Данте һәм Петрарка иҗатларында югары үсеш ала... Илдә барган революция һәм гражданнар сугышы вакыйгаларының көрәш романтикасы, революционерларның һәм кызыл сугышчыларның батырлыгы Н.Тихонов (“Зәңгәр пакет турында баллада”, “Кадаклар турында баллада”), С.Есенин (“26 турында баллада”), Э.Багрицкий (“Карбоз”), Ф.Бурнаш (“Әҗәл”) һ.б. балладаларда гәүдәләнде. Баллада иҗат итү Бөек Ватан сугышы чорында бик активлаша: А.Безыменский “Орден турында баллада”, Н.Тихонов “Өч коммунист турында баллада”, И.Сельвинский “Ленинизм турында баллада”, М.Җәлил “Сандугач һәм Чишмә”, Ә.Фәйзи “Кара таш ник дәшми?” кебек балладалар иҗат иттеләр. Баллада – хәзерге заман шагыйрьләре дә яратып мөрәҗәгать итә торган жанр (Ә.Давыдов “Малайлар турында баллада”, Г.Афзал “Мыштыбый”, Ә.Маликов “Таң батыр”, Р.Вәлиева “Бала мәхәббәте турында баллада”, Зөлфәт “Вәгъдә” һ.б.). Бу балладаларга җанлы һәм җансыз табигатьне һәм җәмгыять күренешләрен персонажлаштырып, әйберләрне җанландырып, геройларның батырлыгын һәм фаҗигале үлемен югары күтәреп тасвирлау хас(2). Рус чыганакларында исә баллада жанрына аңлатма түбәндәгечә бирелгән. “Баллада – (от прованс. ballar – плясать) – жанр лирической поэзии, носящий повествовательный характер. Баллада развилась из народной плясовой песни любовного содержания, широко распространенной в Средние века во Франции, в Провансе, откуда она перешла в Италию (итал. ballata). Здесь в поэзии Данте и Петрарки, строфа баллады оформилась под воздействием канцоны и утратила плясовой рефрен” (3). “Известно, что баллада восходит к весенним хоровым и плясовым песням, имевшим ритуальный смысл: они должны были помочь возродиться тому, что умерло на зиму, – земле, росткам, покойникам” (4). Канон фольклорной баллады предполагал: повествовательный сюжет – рассказ о чудесном, сверхординарном (по позднейшим представлениям, разумеется) событии с “зачатками эпического схематизма”, любовью к троичности и т. д.; “лирическое, эмоциональное освещение” этого сюжета с возвратами, забеганиями вперед, рефренами повторами; диалогическую композицию, основанную на обмене репликами между героями(5). “Әдәбият белеме сүзлеге”ндә (төзүчесе Н.Гыйззәтуллина) аңа: “Совет поэзиясендә баллада дип героик вакыйгаларны тасвирлаучы сюжетлы шигырьләрне йөртәләр”, – дигән билгеләмә бирелгән. И.Нуруллинның “Әдәбият теориясе”ндә шуңа тагын фантастик момент та өстәлгән (“фантастик яисә героик эчтәлекле зур булмаган сюжетлы шигъри әсәр”). Монда: “Баллада нинди материалга (героикмы, әллә фантастикмы?) нигезләнеп иҗат ителә соң?” – дигән сорау туа. И.Нуруллин, әйтик, аңа мисал итеп М.Җәлилнең “Сандугач һәм Чишмә” әсәрен китергән. Монда фантастик момент Сандугач һәм Чишмә образларында, героик характер исә шушы аллегорик образларның эш-хәрәкәтендә ачыла. Әгәр дә шулай икән, Х.Туфанның “Ак каен”, М.Җәлилнең “Бүреләр”, “Кар кызы”, И.Юзеевның “Моң турында баллада”, Ш.Галиевнең “Гомәр һәм Гомер турында баллада”сына нинди билгеләмә бирергә? Боларга героик моментка караганда, драматик, хәтта фаҗигале ситуация көчлерәк чагылыш таба. Димәк, балладада героик момент зур әһәмияткә ия булса да, ул бердәнбер шарт түгел икән. Шулай ук баллада жанры өчен фантастик моментның булуы да мәҗбүри түгел. Дөрес, легендаларның сюжет элементлары, шартлы романтик образлар, символика – болар барысы да баллада жанры өчен бик әһәмиятле. Әмма һәрвакыт романтик рухта язылсалар да, алар арасында тарихи материалга нигезләнеп иҗат ителгәннәре дә еш очрый. Г.Тукайның “Япон хикәясе”, Ш.Бабичның “Газазил”е, Ф.Бурнашның “Әҗәл”е, Ә.Фәйзинең “Кара таш ник дәшми?”, Ш.Галиевнең “Кыя һәм Кеше”, И.Юзеевның “Бакчачы турында баллада”сы, башлыча, әкият-легенда яки башка фантастик-аллегорик планда язылган булсалар, Х.Туфанның “Тимеркәй турында җырлар”ы, Ф.Кәримнең “Идел”, Н.Дәүлинең Әсгать Җиһаншин җитәкчелегендәге батыр диңгезчеләргә, Х.Туфанның М.Җәлил һәм җәлилчеләргә багышланган балладалары, шулай ук Г.Хуҗи һәм Ш.Галиевнең күпчелек балладалары, беренче чиратта, тарихи, хәтта документаль материалга нигезләнгән. Өченче төркем балладалар исә тарихи һәм легендар материалларның органик берлеге җирлегендә иҗат ителә. Мондыйларга мисал итеп Ә.Фәйзинең “Дала һәм Кеше”, Ф.Кәримнең “Идел егете”, “Шомырт куагы”, М.Җәлилнең “Ана бәйрәме”, “Кызыл ромашка”, “Сандугач һәм Чишмә”, “Күлмәк”, И.Юзеевның “Моң турында баллада”, “Курайчы турында баллада”ларын китерергә була. Әнә шундый үзенчәлекләрен искә алып, балладага тарихи яки легендар вакыйгага корылган, героик яки тирән драматик рухта язылган урта күләмдәге сюжетлы шигъри әсәр, дигән билгеләмә бирергә мөмкин булыр иде. Биредә “сюжетлы шигырь” дигән төшенчәгә дә аңлатма биреп китү кирәктер. Чынлап та, вакыйгасыз баллада булмый. Әмма төгәл сюжетлылык шулай ук баллада өчен мәҗбүри шарт түгел. Ә.Давыдовның “Солдат турында баллада”сы, Ә.Баяновның “Төнге бәхәс”е, С.Хәкимнең “Сары капкалы йорт”ы кебек психологик әсәрләр булу шуны күрсәтә. Моны балладаның синтетик жанр булуы белән аңлатырга мөмкин. Анда төрле вариантларда лирик һәм эпик пафослар да чагылыш таба. Балладада вакыйга үстерелеше геройның кичерешләр хәрәкәте белән бергә үрелеп бара(1). Баллада – лиро-эпик жанр. Анда геройларның эчке дөньясы үсештә, эволюциядә бирелә, характерлар исә эпик жанр принципларына таянып ачыла. Икенче төрле әйткәндә, әлеге жанрда язылган әсәр эпик һәм лирик башлангычларның кушылуы нәтиҗәсендә туа. Ләкин нәкъ шушы ук сыйфатларга поэма да ия. Аларны ничек аерабыз соң? Поэмада катнашучыларны һәм вакыйгаларны сурәтләү һәм ачу аларны авторның кабул итүенә, бәяләвенә корыла, ул поэмада актив роль башкара. Ә балладада исә без автор сүзен күрмибез. Ул вакыйгаларны гаҗәеп оста, гаять тәэсирле итеп тасвирлый да шуның белән чикләнә, укучыга бернинди дә субъектив караш китерелми, фикер көчләп тагылмый. Әсәрне укып чыккач, тиешле нәтиҗәләр ясау, әдипнең идеясен ачыклау, аның әһәмиятен аңлау безнең үзебезгә калдырыла. Шулай ук балладаның үзенә генә хас булган югарыда әйтелеп узган үзенчәлекләрен дә истә тотсак, аны поэмадан аеру әллә ни кыенлык тудырмый. Баллада төзелеше, формасы белән лирик шигырьгә дә охшаш. Ләкин әлеге ике жанр арасында шулай ук шактый зур аерымлыклар бар. Лирик шигырь тормыш-чынбарлыктан килгән тәэсирләрне, хис-кичерешләрне, яшәеш турындагы уйлануларны тасвирлый. Димәк, ул тормыш-чынбарлыкны турыдан-туры түгел, ә үзенең аңа мөнәсәбәте, бәясе, карашлары аша сурәтли, ягъни автор тормышны үз күңеле аша үткәреп, үзенең эчке дөньясын яктыртып тасвирлый. Бу – аның төп сурәтләү мәйданы. Лирик шигырьдә лирик герой, үз күңеле, уйланулары аша үткәреп, яшәеш турында сөйләп, сүзләр ярдәмендә матурлык дөньясын иҗат итә. Рәссам үз әсәрләрен рәсемнәр, төсләр, сызыклар кулланып иҗат итсә, шагыйрь сүзләрдән сурәт ясый, алар белән бизәкләр төшерә, кыйммәтле энҗе бөртекләреннән тезелгән муенсага охшаш матур бәйләнешләр китереп чыгара. Баллада исә тормыш-чынбарлыкны үз кыяфәтендә, үзенә охшатып түгел, ә ниндидер бер сыйфатны, әһәмиятле проблеманы, табигать, тереклек, кеше өчен мөһим булган нинди дә булса сыйфатны, мәсьәләне яктырта, шуның турында сөйләүне максат итеп куя. Ул кешенең эчке дөньясына түгел, ә мөнәсәбәтләргә, тормыш белән бәйләнешкә, яшәү законнарына мөрәҗәгать итә. Әсәрнең төп геройлары кеше үзе түгел, ә табигать һәм тереклек. Бу инде кешенең яшәү мәйданы бик киң булуын күрсәтә. Әйтерсең, баллада жанры табигатьнең яшәү законнары белән кешенең яшәү законнарын бәйләп карый. Ул табигатькә кеше сыйфатларын, кешеләр арасындагы мөнәсәбәтләрне бирә, табигатьне, тереклекне кешеләштерә. Балладада кеше табигать вазифасын (һәм киресенчә) үти кебек. Моның белән автор зуррак мәгънәгә, көчлерәк тәэсир итүгә ирешә. Балладаларның образлар системасы да үзенчәлекле. Анда уңай герой аеруча калку итеп сурәтләнә. Балладада характер төгәлләнгән вакыйгалар эчендә түгел, бәлки аларның билгеле бер борылыш моментында күрсәтелә һәм ул бары тик вакыйга агышында, көрәштә ачыла. Геройның характерындагы гомуми сыйфатлар да штрих ярдәмендә генә бирелә. Бу яктан М.Җәлилнең “Сандуга һәм Чишмә” балладасы кызыклы. Биредә геройның үткәне, аның тышкы кыяфәте, кем булуы турында берни дә әйтелми. Ул явыз, мәкерле дошманны эзәрлекләп баручы батыр егет дип кенә тәкъдим ителә. Бу – гомумиләштерелгән характеристика. Ләкин шул ук вакытта без саф әхлаклы, югары идеаллы, дошманга тирән нәфрәтле, тормышны ярата торган, җиңүгә чын күңелдән ышанган халык улын күз алдына китерәбез. Балладада тискәре герой да булырга тиеш. Ул герой күп очракта символик, аллегорик характерда бирелә. Әйтик, Шүрәле, Кыя, Диңгез, Болыт, Үлем, Дала, Чүл, Танк – уңай герой антиподлары әнә шулар. Алар белән кискен көрәштә генә төп образның характер үзенчәлекләре ачыла. Конфликтның кискенлеге тискәре геройның бирелешенә бәйле. Аның гомумилек, шартлылык дәрәҗәсе никадәр югарырак булса, конфликт үстерелешенә ул шулкадәр көчлерәк йогынты ясый. Балладаларның композицион үзенчәлекләрен дә карап үтик. Балладалар композицион яктан берничә типта булырга мөмкин. Беренче төркемгә туры сызык буенча үстерелә торган, югары динамикага корылган сюжетлы әсәрләр керә. Аларда, гадәттә, эпик башлангычка киңрәк урын бирелә, лирик чигенүләр, җентекләп сурәтләүләр булмый диярлек. Ф.Кәрим, Ш.Мөдәррис, Г.Хуҗи, Н.Дәүли балладалары, башлыча, шул композицион типта иҗат ителгән. Икенче бер төркемгә карый торган балладаларда вакыйга өлешчә генә чагылыш таба. Ул да башка ярдәмче геройлар кичереше буларак кына бирелә. Мондыйларга мисал итеп Х.Туфанның “Ак каен”, М.Җәлилнең “Кызыл ромашка”, Ш.Галиевнең “Чаң турында баллада”сын кертергә мөмкин. Өченче төркем балладалар өчен характерлы үзенчәлек – берничә драматик ситуациянең берьюлы кулланылуы. Бу төркемгә керә торган балладаларның бер ишесе бер кеше гомерендәге мөһим вакыйгаларга нигезләнә (Ә.Баянов “Тыйнак кеше турында баллада”), икенчеләрендә исә бер гаилә кешеләренең язмышлары янәшә куеп сурәтләнә (Зөлфәт “Вәгъдә”). Мондый балладаларда төрле драматик ситуацияләрне берләштереп, оештырып тору чарасы булып рефреннар хезмәт итә. Биредә тагын бер нәрсәне онытмаска кирәк. Балладаның сюжеты өчен көтелмәгән чишелеш, бетем (новеллизм) хас. Бу күренеш әсәрнең тәэсирлелек дәрәҗәсен күтәрү өчен зарур. Балладаларның югарыда китерелгән композицион үзенчәлекләре аларның стилен билгеләүдә дә мөһим роль уйный. Әйтик, шул ук поэмада автор берьюлы берничә стилистик алым куллана ала. Мәсәлән, шатлыклы хәлләр турында сөйләгәндә ул бер төрле, ә кайгылы вакыйгаларны тасвирлаганда икенче төрле стиль белән эш итә. Балладада исә, гадәттә, әсәрнең башыннан ахырына кадәр бары тик бер стиль, бер поэтик интонация кулланыла. Вакыйга үстерелешендәге динамиканы саклау өчен, бу – мөһим шарт. Гомумиләштереп әйткәндә, баллада жанрына сюжетлылык, драматик яңгыраш, табигатьне һәм предметларны кешеләштереп сурәтләү, геройларның батырлыгын һәм фаҗигале үлемен югары күтәреп тасвирлау пафосы хас. Ул поэма жанрыннан эзлекле сюжетка корылуы, авторның ачыктан-ачык үгет-нәсихәте булмау, ә лирик шигырьдән кешенең эчке дөньясына түгел, ә конкрет сыйфатларга, мөнәсәбәтләргә, бәйләнешләргә игътибар итүе белән аерыла. Югарыда сөйләнгәннәрдән балладаның катлаулы һәм үзенчәлекле жанр булуы күренә. Список использованной литературы 1. Г.Гыйльманов. Баллада жанрын билгеләүгә карата. Мәгариф журналы № 10, 1993 ел. 2. Әдәбият белеме сүзлеге / [ Төз. – ред. А.Г.Әхмәдуллин ]. – Казан: Татар кит. нәшр., 1990. – Б. 23-24. 3. Словарь литероведческих терминов. Л.И.Тимофеев, С.В.Тураев, М. “Просвещение” 1974. – стр. 24-25. 4. Теория литературы: Учеб. пособие для студ. филол. фак. высш. учеб. заведений: В 2 т. / Под ред. Н.Д.Тамарченко. – Т. 2: Бройтман С.Н. Историческая поэтика. – М.: Издательский центр “Академия”, 2004. – стр. 330. 5. Веселовский А.Н. К народным мотивам о Леноре // Отд. отт. из Журнала Министерства народного образования. – Б.д. Ахметзянов И.Г. Доцент кафедры Филологии и Страноведения РИИ, кандидат филологических наук Религиозные слова и термины в составе татарских и английских географических названий Топонимы содержат в себе разностороннюю и ценную лингвистическую, этнографическую, историко-географическую и другую информацию. Э.М.Мурзаев, ученый, всю свою жизнь изучавший топонимы, писал: «Географические названия вызывают глубочайший интерес не только у ученых, в первую очередь языковедов, историков, географов, но и у каждого любознательного человека. Совокупность географических названий, или топонимия, – народное творчество, создаваемое веками, а иногда и тысячелетиями. Искусственных книжных имен в процентном отношении очень мало» (Мурзаев, 1974, 322). Информационную сущность топонимов отмечал также и русский ученый-топонимист В.А.Никонов, который писал: «…подчас географические названия – единственное эхо умолкшего языка, исчезли народы, забыт язык, в прахе мощные сооружения, а хрупкое слово названия оказалось прочнее гранита» (Никонов, 1962, 9). Татарская топонимическая система, также как и английская, формировалась в сложных естественно-географических, исторических условиях. Среднее Поволжье и Приуралье, как и территория Великобритании, являлись местом соприкосновения, взаимопроникновения и сосуществования генетически однородных и разнородных этнических начал и этнических потоков. Полная событий история заселения края, сложные и давние контакты с разными народами, широта и разнообразная по природным условиям территория со всеми ее особенностями не могли не отразиться на характере географических названий. Особенности ландшафта, растительного и животного мира, названия давних племен и народов, имена первых поселенцев и владельцев, черты социально-экономической и культурной жизни и другие факторы стали основой для образования топонимов. В результате длительного исторического процесса на этих территориях образовалась сложная топонимическая система в виде наслоения географических названий, нередко различного языкового происхождения. |
Похожие:
 | Мингазова Н. Г., Доцент кафедры филологии и страноведения рии загидуллина А. А., Ифи к(П)ФУ Утверждена отделом документационно-содержательного обеспечения учебного процесса Ургпу | | Рабочая программа дисциплины «психолингвистика» Кафедра английской филологии и современных технологий обучения иностранным языкам |
| Основная образовательная программа подготовки магистра по направлению Кафедра английской филологии и современных технологий обучения иностранным языкам | | Методическое пособие по практике устной и письменной речи английского... Методическое пособие обсуждено и утверждено на заседании кафедры английской филологии факультета филологии и журналистики Ростовского... |
| Рабочая программа дисциплины «общее языкознание и история лингвистических учений» Кафедра английской филологии и современных технологий обучения иностранным языкам | | Омский государственный университет им. Ф. М. Достоевского Факультет... Федеральное государственное образовательное учреждение высшего профессионального образования |
| Курганский государственный университет кафедра английской филологии Фразеологические единицы с компонентом – наименованием лица по профессии в сфере физического труда (на материале английского, французского... | | Методические указания обсуждены и утверждены на заседании кафедры... Методические указания предназначены для студентов 3 курса кафедры романо-германской филологии, факультета филологии и журналистики... |
| Сопоставительное исследование вербальных и невербальных средств коммуникации... Ведущая организация: кафедра татарской филологии филологического факультета гоу впо «Башкирский государственный университет» | | Казанский (приволжский) федеральный университет институт филологии... Самостоятельные занятия (работа над коллективными и индивидуальными проектами, курсовые работы) |
| Использование компьютерной анимации в преподавании корейского языка... Кафедра филологии и культуры стран Дальнего Востока, Казанский (Приволжский) федеральный университет, г. Казань, Россия | | Н ациональное общество прикладной лингвистики (ноприЛ) Ивановский... Оргкомитет приглашает Вас принять участие в работе юбилейной X международной школы-семинара по лексикографии |
| Российской федерации Мандрикова Г. М., д филол наук, доцент, профессор кафедры филологии факультета гуманитарного образования, заведующий кафедрой филологии... | | Учебно-методический комплекс по предмету «Стилистика современного... Кандидат филологических наук, доцент, зав кафедрой английского языка и английской филологии мгпу виноградова С. А |
| Программа по формированию навыков безопасного поведения на дорогах... Методические указания обсуждены и утверждены на заседании кафедры английской филологии факультета филологии и журналистики Ростовского... |  | М б филология в системе современного гуманитарного знания Показать особенности взаимодействия филологии с философией, семиотикой, герменевтикой, теорией коммуникации, когнитологией и др.;... |
