Общество кирилла туровского гомельская специализированная славянская библиотека славянская фразеология
Скачать 5.36 Mb.
|
Литература
А.А. Станкевіч (Гомель) ФРАЗЕАЛАГІЗМЫ СА ЗНАЧЭННЕМ КІНЕМНАГА ВЫРАЖЭННЯ ЭМАЦЫЯНАЛЬНА-ПСІХІЧНАГА СТАНУ ЧАЛАВЕКА Ў МОВЕ ТВОРАЎ Я. КОЛАСА У сучасным мовазнаўстве ёсць вузкае і шырокае разуменне тэрміна «паралінгвістыка» (невербаліка): адны даследчыкі паралінгвістыкай называюць пазамоўныя сродкі камунікацыі, разглядаемыя ў сувязі з мовай [1, с. 11; 2, с. 266], другія пад паралінгвістыкай разумеюць галіну мовазнаўства, якая вывучае з’явы, што суправаджаюць увогуле любую моўную дзейнасць [3, с. 61; 4, с. 68]. Традыцыйна ў невербаліку уключаюць дзве падсістэмы: фанацыю (прасадычную сістэму) і кінесіку (тыпы выразных рухаў цела – жэсты, міміку, якія ўдзельнічаюць у перадачы інфармацыі ў працэсе камунікацыі) [1, с. 33-49; 5, с. 160]. У мовазнаўстве дастаткова распрацавана класіфікацыя паралінгвістычных сродкаў. Так, паводле сенсорных каналаў, па якіх перадаюцца гэтыя знакі, яны падзяляюцца на візуальныя (успрымаюцца зрокава), акустычныя (на слых), тактыльныя (на дотык), альфактарныя (абаняннем) [2, с. 266; 5, с. 159-169]. У залежнасці ад матываванасці ў сістэме паралінгвістычных знакаў вызначаюцца адвольныя, падсвядомыя знакі-сімптомы (не стрымаць усмешкі), знакі іканічнага характару, якія імітуюць або падкрэсліваюць пэўны змест (шумна уздыхнуць з паказным спачуваннем); канвенцыянальныя, умоўныя знакі-сімвалы, многія з якіх яшчэ захоўваюць сувязь са знакамі-сімптомамі (паказаць кулак у знак пагрозы) і цалкам умоўныя, без матывацыі, знакі-сімвалы (усе цягнуліся чокнуцца з юбілярам) [2, с. 266]. Паводле фізічнай прыроды невербальныя кампаненты камунікацыі падзяляюцца на фанацыйныя, жэстава-мімічныя, пантамімічныя і змешаныя [6, с. 74]. Пры выкарыстанні ў працэсе камунікацыі паралінгвістычныя знакі выконваюць розныя функцыі: указальную, эмацыянальную, псіхалагічную, выяўленчую, ілюстрацыйную, рытмічную, сімвалічную і інш. [5, с. 165; 7, с. 121-122; 8, с. 123-124]. На аснове судносін паралінгвістычных знакаў з невербальнымі кампанентамі камунікацыі даследчыкі выдзяляюць дзве іх функцыі: функцыю суправаджэння вербальнай часткі паведамлення, калі яны выконваюць ролю падсобнага, дапаможнага элемента для дасягнення адназначнасці камунікацыі і функцыю замяшчэння, аўтаномнага ўжывання, незалежна або замест вербальнай часткі паведамлення, калі яны кампенсуюць элімінаваную ў рэальным працэсе зносін некаторую збыткоўнасць моўных сродкаў [6, с. 74; 1, с. 21]. У працэсе непасрэдных зносін пры дапамозе вуснага маўлення паралінгвістычныя знакі з’яўляюцца , як правіла, спантаннымі, натуральна дапаўняюць або замяшчаюць вербальныя кампаненты камунікацыі. У пісьмовым маўленні яны выкарыстоўваюцца як стылістычны прыём перадачы невербальных паводзін чалавека вербальнымі сродкамі. На пісьме фанацыйныя і кінемныя сродкі камунікацыі перадаюцца рознымі намінатыўнымі адзінкамі: аднаслоўнымі намінацыямі, структурна раўназначнымі слову (пакланіцца, ускочыць, аслупянець), свабоднымі словазлучэннямі (кіўнуць галавой, паціснуць плячамі), фразеалагізмамі (страляць вачыма, трымаць нос высока), сказамі (“А калі ў яго памяці гублялася якая-небудзь шрубка, стараста раптоўна спыняўся сярод вуліцы, пазіраў на паперы, пазіраў доўга і напружана. Пры гэтым ён пакручваў галавою і часта страчваў надзею адшукаць гэтую згубленую шрубку” (У палескай глушы) [9, с. 116-117]. Аб’ектам нашай увагі з’яўляюцца фразеалагізмы са значэннем кінемнага выражэння эмацыянальна-псіхічнага стану чалавека ў творчасці Я. Коласа. Крыніцай фактычнага матэрыялу паслужыў “Фразеалагічны слоўнік мовы твораў Я. Коласа” [Мінск: “Навука і тэхніка”, 1993]. У навуковай літаратуры адзначаюцца розныя спосабы апісання паралінгвістычных сродкаў камунікацыў ў пісьмовай мове, пераважна ў тэксце мастацкага твора [3, с. 63-65; 10, с. 6]. Аналіз фактычнага матэрыялу паказвае, што вербальная перадача кінетычных сродкаў камунікацыі ў мове мастацкіх твораў Я. Коласа) ажыццяўляецца наступнымі спосабамі: 1) у якасці суправаджэння вербальных кампанентаў, калі кінемы выконваюць: а) інфармацыйна-фактуальную функцыю, пры якой у мастацкім творы падаецца апісанне рухаў, што суправаджаюць камунікацыю ў той ці іншай сітуацыі зносін (“Праз тыя ж дзверы пад ручку ўваходзіла пара – Тамара Аляксееўна і Найдус”. У глыбі Палесся. [9, с. 466]; А гэты Юзік-шаляніца, Малы яшчэ, зусім дурніца, Так пад нагамі і таўчэцца Або, як хвост той, валачэцца І ад работы адрывае І толькі сэрца ад’ядае. Новая зямля [9, с. 352]. б) інфармацыйна-характарызуючую, калі апісваюцца жэсты, міміка, рухі цела, іманентна уласцівыя персанажу – манера хадзіць, трымацца, пэўныя традыцыі, этыкет паводзін у грамадстве і да т.п. (Шумным натоўпам акружылі яны [настаўнікі] Лабановіча. З некаторымі з іх ён горача абнімаўся, другім па-прыяцельску паціскаў рукі. Угледзеўшы настаўніка на парозе канцылярыі, пісар прыўзняўся ў крэсле, працягнуў суседу руку, як добры знаёмы, як прыяцель. На ростанях [9, с. 467]. Такія кінемы адлюстроўваюць сацыяльны статус чалавека, узровень яго культуры і выхавання, тэмперамент, рысы характару, нацыянальную прыналежнасць, прафесію і г.д. ; в) інфармацыйна-камунікатыўную функцыю, калі паралінгвістычныя сродкі суправаджаюць маўленне, дапаўняюць яго змест, ілюструюць, ажыўляюць выказаную думку, нясуць дадатковую інфармацыю і з’яўляюцца неад’емным элементам выказвання (“Ліха яго ведае, як яно было там”, – разводзіць рукамі Бруй. Дрыгва [9, с. 456]; “Ці чуеце вы, ці не, што я вам кажу?” – ужо досыць строга пытаў маладзіц Цішкевіч і ссоўваў бровы. У палескай глушы (9, с. 55); “Куды ж яны дзеліся?” – круціў галаву Сяргей, і нейкі невядомы страх агартаў яго душу. Сяргей Карага [9, с. 119]; 2) у якасці замяшчэння вербальных кампанентаў апісання: “Можа б табе, Іванка, спарыць гарнушачак малака?” – Іван заматаў галавою і павярнуўся на другі бок. Выстагнаўся. [9, с. 117]. У дадзеным выпадку персанаж сваімі рухамі заматаў галавою і перавярнуўся на другі бок выказвае адмову прапанове выпіць малака. Паводле сэнсава-змястоўнай напоўненасці фразеалагізмы з кінемным выражэннем эмацыянальна-псіхічнага стану можна падзяліць на наступныя групы: 1) намінатыўныя адзінкі, якія выражаюць разнастайныя эмоцыі чалавека, яго настрой: а) сум : Сумотна мне, бо я цяпер адзін, Мне шмат чаго прыходзіць на ўспамін, І нікну я паныла галавою. У родных мясцінах [9, с.115]; б) адчай, душэўную горыч: Янка, трымайся! Не апускай галавы! Ідзі смела насустрач заўтрашняму дню. На ростанях [9, с.117]; в) страх: І ціхутка – стук у дзверы, Шугануў у сені! Сэрца білася без меры, Трэсліся калені. Першы заработак [9, с.228]; г) незадаволенасць: Аж пасажыр сівабароды – Даўно ўжо ён на дзядзьку дзьмуўся – Шмаргнуўшы носам адвярнуўся. Новая зямля [9, с.371]; д) крыўду: Магда колькі мінуцін пасядзела моўчкі, як бы раздумваючы над тым, пагневацца ці не. На ўсякі выпадак яна надзьмула губкі і насупіла крыху бровы. Выстагнаўся [9, с. 146]; е) здзіўленне: Турсевіч , здзіўлены, недаўменна развёў рукі, уважліва зірнуўшы на свайго былога вучня, а сённяшняга друга. На ростанях [9, с. 461]; ж) збянтэжанасць, сарамяжлівасць: Юста апускае вочкі. Можа, яна ведае, а можа, нічога не цяміць. У глыбі Палесся [9, с. 93]; з) разгубленасць, знерваванасць, устрывожанасць: “Бальшавікоў няма?”--запытаўся адзін з шайкі нейкаю ламанаю моваю, а вочы яго бегалі, як у злодзея. Дачакаўся [9, с. 94]; і) упэўненасць: Абутая, адзетая, з грашыма ў кішэні, горда ішла Арынка з Гармізавага хутара, маладая, прыгожая, вясёлая, з высока паднятаю галавою. Арыніна перамога [9, с.116]; 2) асаблівасці паводзін, адносіны да іншых персанажаў: а) насмешку: “Ведаеш, брат Мацей, што?” – “Ну?” – “Ганна ў кладоўцы абрадзілася”. – “Што ты кажаш?” – і пісар пасміхаецца ў бараду. У глыбі Палесся [9, с. 40]; б) злосныя, непрыязныя адносіны: Глядзіць спадылба, як бірук, Заросшы калючай шчацінай. Адплата [9, с. 42]; в) незадаволенасць, непрыветлівасць: Чыноўнік буркнуў штось сярдзіта, Як той япрук каля карыта, Але прашэнне ён прымае, насупіў бровы і чытае. Новая зямля [9, с. 55]; г) важнасць, зазнайства: А паўнамоцны ў здаваленні, Як бы агорнуты ў праменні, Навокал горда пазірае І важна шчокі надзімае. Новая зямля [9, с.640]; д) уважлівыя, клапатлівыя адносіны: Пойдзем да Адама Ігнатавіча!”-- загарэўся ён, зварачаючыся да гасцей. – Там будуць не толькі рады вам, вас на руках насіць будуць! На ростанях [9, с. 457] і інш. Экспрэсіўная роля разглядаемых фразеалагізмаў, іх вобразна-выяўленчыя магчымасці, эмацыянальная афарбоўка ўзмацняюцца за кошт увядзення ў іх структуру разнастайных інтэнсіфікатараў, якія маюць ацэначную, найчасцей пеяратыўную характарыстыку: глянуць косым вокам [9, с. 89]; паглядаць нядобрым вокам [9, с. 89]; шчокі важна надзімаць [9, с.640]; вочы бегаюць, як у злодзея [9, с. 94]; вырачыў вочы, як бы яго даўбешкаю агрэлі [9, с. 95] і інш. Як бачна , ў ролі інтэнсіфікатараў выступаюць, як правіла, эпітэты і параўнанні. Неабходна адзначыць, што колькасны склад фразеалагізмаў са значэннем кінемнага выражэння эмацыянальна-псіхічнага стану чалавека параўнальна нешматлікі. Як правіла, гэта ўстойлівыя словазлучэнні, у склад якіх уваходзяць саматызмы рука (рукі), галава, нага (ногі), плечы, лоб, бровы, губы, рот, вока (вочы), нос і г.д. У наш час даследчыкі адзначаюць зніжэнне моўнай актыўнасці “фразем, якія называюць жэсты і мімічны рух (у іх звужаецца спалучальнасць і зніжаецца выкарыстанне, яны лепш захаваліся ў дыялектах, чым у літаратурных мовах)”. Гэта абумоўлена тым, што “сучасная вусная камунікацыя ў такой ступені ўжо не залежыць ад мовы жэстаў” [2, с. 139]. Такім чынам, фразеалагізмы з кінемным выражэннем эмацыянальна-псіхічнага стану чалавека выконваюць розныя функцыі ў кантэксце мастацкага твора. Яны актыўна выкарыстоўваюцца пры характарыстыцы персанажаў і адыгрываюць важную ролю ў стварэнні экспрэсіўнасці мастацкай мовы. Літаратура
Н.В. Філімонава (Гомель) АБ РАЗНАВІДНАСЦЯХ СУТЫКНЕННЯ ФРАЗЕАЛАГІЗМА І ЯГО КАМПАНЕНТАЎ ЦІ ФРАЗЕАЛАГІЗМАЎ Творчасць Янкі Купалы з'яўляецца невычэрпнай крыніцай у выяўленні магчымасцяў і адметнасцяў спалучальнасці і месцаразмяшчэння моўных сродкаў. Як адзначае В.А. Ляшчынская, адным са скразных прыёмаў купалаўскай моватворчасці з'яўляюцца паўторы, «паколькі толькі гэтым можна растлумачыць такую разнастайнасць відаў і формаў іх праяўлення і эмоцый, якія яны выражаюць» [4, с. 168]. Выдзяляюць розныя віды паўтораў: фанетычныя, марфемныя, лексічныя, сінтаксічныя. Наша ўвага скіравана на адзін тып фразеалагічнага паўтору – сутыкненне фразеалагізма і яго кампанентаў ці фразеалагізмаў, прадстаўленую трынаццаццю разнавіднасцямі. Выкарыстанне ўслед за блiзкiм па значэннi ці аднакаранёвым словам фразеалагічнай адзінкі (далей – ФА), якая багацейшая ў сэнсавых ці (i) стылiстычных адносiнах за папярэдняе слова, звычайна нейтральнае, што з'яўляецца дзейсным сродкам павышэння экспрэсiўнасцi выказвання i ўзмацнення iдэйнага зместу твора. У вынiку ствараецца ўзыходная градацыя – стылiстычная фiгура, якая заключаецца ў «паслядоўным нагнятаннi цi, наадварот, паслабленнi параўнанняў, вобразаў, эпiтэтаў, метафар i iншых выразных сродкаў мастацкай мовы» [1, с. 92]. Напрыклад, [Паўлінка:] (жартаўліва). Мне дужа добра, весела і так лёганька, лёганька на сэрцы, што…, дзе побач выкарыстаны форма слова з суфіксам суб'ектыўнай ацэнкі і трансфармаваная ФА лёгка на сэрцы 'добра, прыемна, радасна' (СФМТЯК, с. 275) [7]; [Паўлінка:] Э-э! Не туды, мой дурненькі Якімка, паехаў! Уедзеш гэтак у нерат, што ні ўзад ні ўперад, дзе ФА ўехаць у нерат, што ні ўзад ні ўперад 'трапіць у бяду, у цяжкае становішча' (СФМТЯК, с. 176) [7] падаецца пасля дзеяслова паехаць 'задумаць, гаварыць што-н. без аб'ектыўнай ацэнкі рэальна магчымага', што падкрэслівае нязлосна іранічнае стаўленне аднаго персанажа да другога; у артыкуле «Чым чорт не шуціць» распавядаецца пра польскага журналіста, які плакаў-плакаў, прачытаўшы, «што ў Прусах Заходніх бязбожнікі-немцы вучаць дзяцей-палякаў па-нямецку», і ўзяўся пісаць свой артыкул пад загалоўкам «Якім парадкам прымусіць дзяцей-беларусаў вучыцца і маліцца па-польску», працягваючы гаротна плакаць: І паліліся ізноў па віленскім каркаломным бруку гаротныя слёзы, слёзы кракадзілавы, дзе паўтараюцца атрыбутыўныя словазлучэнні, адно з якіх свабоднае (гаротныя слёзы), а другое – ФА кракадзілавы слёзы, дзякуючы чаму акцэнтуецца ўвага, узмацняецца экспрэсіўнасць выказвання і выразнай становіцца аўтарская іронія. Сутыкненне ФА і сугучнага яе кампаненту слова з кантэкстуальным значэннем, якое надзелена эмацыянальна-ацэначным значэннем i найбольш поўна характарызуе стан гаворачай асобы або яе адносiны да пэўных з’яў рэчаiснасцi цi iншых асоб. Напрыклад, [Зоська:] Братачка! Нашто ты сваю сястру так у балота топчаш? Яшчэ паміма цябе яе людзі натопчуцца, дзе адбываецца ірадыяцыя значэння ФА ў балота таптаць 'усяляк чарніць, прыніжаць, зневажальна адзывацца, несправядліва абвінавачваць, зніштажаючы годнасць чалавека' (СФМТЯК, с. 17) [7] на пераноснае значэнне слова натаптацца; [Паўлінка:] Э-э! Не туды, мой дурненькі Якімка, паехаў! Уедзеш гэтак у нерат, што ні ўзад ні ўперад, дзе ФА ўехаць у нерат, што ні ўзад ні ўперад 'трапіць у бяду, у цяжкае становішча' (СФМТЯК, с. 176) [7] выкарыстоўваецца пасля дзеяслова паехаць 'задумаць, гаварыць што-н. без аб'ектыўнай ацэнкі рэальна магчымага', што падкрэслівае нязлосна іранічнае стаўленне аднаго персанажа да другога. З мэтай падкрэсліць пагардлівыя адносіны да здраднікаў, эмацыянальна ўздзейнічаць на пачуцці і думкі чытача / слухача аўтар у артыкуле «Ці маем мы права выракацца роднай мовы?» побач з ФА (не) звярнуць увагу выкарыстоўвае дзеяслоў звяртаць: ..і пасля паяўляліся між беларусамі рэнегаты, здрайцы свайго краю і народа, але на іх не звертана ўвагі, як не звяртаецца на ўсякага роду адшчапенцаў. |
Похожие:
 | Образовательная программа для учащихся «Славянская мифология» Развитие эмоционально-чувственной сферы ребенка является важным в формировании основ личности, так как современное прагматическое... | | Реферат Славянская мифология Методическая разработка интегрированного урока географии и информатики в 8 классе |
| Реферат: славянская мифология Какие виды источников можно еще использовать, чтобы трансформировать, древнеславянские языческие верования? | | Реферат Славянская мифология Левкиевская Елена Евгеньевна. В краю домовых и леших. Персонажи русских мифов. Объединенное гуманитарное издательство, 2009 год |
| Реферат Славянская мифология Левкиевская Елена Евгеньевна. В краю домовых и леших. Персонажи русских мифов. Объединенное гуманитарное издательство, 2009 год | | Реферат Славянская мифология Левкиевская Елена Евгеньевна. В краю домовых и леших. Персонажи русских мифов. Объединенное гуманитарное издательство, 2009 год |
| Реферат Славянская мифология Левкиевская Елена Евгеньевна. В краю домовых и леших. Персонажи русских мифов. Объединенное гуманитарное издательство, 2009 год |  | «Откуда есть пошла славянская письменность» Учебно-методический комплекс предназначен для студентов, обучающихся по специальности 032001 «Документоведение и документационное... |
| Рабочая программа дисциплины «Славянская мифология и фольклор города» Программа рассмотрена на заседании кафедры русской и зарубежной литературы (протокол №1 от «21» сентября 2013 г.) | | Уроки физики Кирилла и Мефодия: виртуальная школа Кирилла и Мефодия. 10 класс Номенклатура цифровых образовательных ресурсов локального доступа (библиотека мбоу «сош №2») |
| А. С. Пушкин и славянская мифология Слово "культура" происходит от слова "культ" вера, обычаи и традиции предков. Тот, кто забывает это,- не имеет права считаться культурный... | | Общероссийское движение «трезвая россия» международная славянская... Молодежная антинаркотическая федерация россии всероссийское движение «молодежь за трезвую россию» |
| Информационная справка об окружных Кирилло-Мефодиевских чтениях «Славянская... Апреля 2012 года на базе гбоу сош с. Чубовка прошли I окружные Кирилло-Мефодиевские чтения | | Славянская мифология и очень древние надписи Руси. По этим темам нами написано много статей; однако вопрос о применении этих надписей для исследования древней славянской мифологии... |
| Общероссийское движение «трезвая россия» международная славянская... Основы собриологии, профилактики, социальной педагогики и алкологии (Материалы XXII международной конференции-семинара). /Под общей... | | Темы рефератОВ: Алкивиад и Александр Македонский как носители ценностей... Античные воззрения на культуру и природу человека: Гомер, Гесиод, Тит Лукреций Кар |
