Общество кирилла туровского гомельская специализированная славянская библиотека славянская фразеология
Скачать 5.36 Mb.
|
ФРАЗЕАЛАГІЗМЫ Ў ПАЭЗІІ МАКСІМА БАГДАНОВІЧА Наяўнасць фразеалагізмаў як найбагацейшага сродку мастацкай выразнасці ў паэтычным творы сведчыць аб яго нацыянальнай своеасаблівасці, робіць мову маляўнічай, шматколернай, эмацыянальнай і сакавітай. Значным багаццем фразеалагічных сродкаў і іх эфектыўным выкарыстаннем вылучаюцца паэтычныя творы Максіма Багдановіча. Нягледзячы на параўнальна невялікі аб’ём паэтычных твораў, аўтарам скарыстана каля васьмідзесяці фразеалагізмаў, розных паводле структуры, семантыкі і стылістычнай функцыі. Сярод фразеалагічных адзінак (далей ФА), ужытых у паэзіі Максіма Багдановіча, выдзяляюцца розныя тыпы фразеалагізмаў-словазлучэнняў, якія выконваюць розныя стылістычныя функцыі. Напрыклад, дзеяслоўная ФА налажыць галавою ‘гінуць, прападаць’ перадае эмацыянальны стан незадавальнення, злосці ваяводы на Максіма, калі ён даведаўся, што той пакахаў яго дачку Магдалену: Гэй, як грымне ваявода у памост нагою: / «Налажы ж ты, ледацюга, буйнай галавою!» (“Максім і Магдалена”, 297) [1], а ФА вокам кінуць ‘хутка, імгненна’ (змененая і прыстасаваная да кантэксту і рытміка-гукавой арганізацыі радка ФА як вокам кінуць) выяўляе яе тэкстаўтваральную функцыю: Вокам кінуць – цымбалы дасталі, / На памост на высокі паклалі. (“Максім і Магдалена”, 298); назоўнікавая ФА белы свет ‘зямля, жыццё на зямлі’ сцісла і выразна, па-народнаму дакладна называе ўсю прастору, усю тэрыторыю, дзе жывуць людзі: Галяка ж адна труна / Ў белым свеце прывітае, (“Калі маеш шмат чаго...”, 372). Адзначаецца пэўная колькасць ужывання фразеалагізмаў-словаспалучэнняў, напрыклад, ФА ўзад і ўпярод ‘з аднаго боку ў другі; у розных кірунках’: Сэрца без кропелькі зла, сэрца без кропелькі шкод, / Ўсё аднаўлёнае ўраз, білася ўзад і ўпярод. (З П. Верлена. “Рыцар Няшчасце, што скрозь ездзіць пад маскай маўчком...”, 167), без меры ‘вельмі многа’: Што ёсць і вясна, і каханне, / І шчасце без меры, без краю, (“Калі паласу агнявую...”, 305) і інш. Багдановіч у адзінкавых выпадках (усяго 3) выкарыстоўвае і тыповыя беларускія кампаратыўныя фразеалагізмы, напрыклад, як у сне ‘ў стане глыбокай задуменнасці’: Калі ж я неяк з ёй спаткаўся, / Загаварыўшы, як у сне, – Яна зірнула на мяне, (“Вераніка”, 151), як лунь ‘зусім (сівы)’: Мужык ідзе, – на світцы латы, / А сам няхібкі, хоць стары. / З чупрынай белаю, як лунь, / І з барадою снегавою, (“Па ляду, у глухім бары...”, 94), як на смех ‘не тады, як трэба, не ў час, як знарок’: Але тут, як на смех, / Паднялося сонца, цалуючы ўсіх. (“Астры”, 194). Маюцца ФА, суадносныя паводле структуры са сказам, напрыклад, стыгне (застыгла) кроў ‘хто-н. адчувае моцны жах, страх’: Ў целе стыгне халодная кроў, (“Дзесь у хмарах жывуць павукі...”, 68), кроў кіпіць ‘хто-н. ахоплены парывам пачуццяў, вельмі ўзбуджаны, усхваляваны і пад.’: А мне – вясёла. Блішчаць вочы, / І кроў ад шчасця аж кіпіць. (“Першая любоў”, 242) і інш. У вершы “Ціхі вечар; знікнула спякота...” паэт выкарыстоўвае некалькі фразеалагізмаў, розных па будове. ФА сэрца б’ецца ‘хто-н. зазнае пачуццё ўзбуджэння, прыліву сіл’ служыць для эмацыйнай перадачы пачуццяў дзяўчыны, што прыйшла да млынара: І чуваць, як сэрца праз шнуроўку / Часта б’ецца. (92), ФА ўставіць вочы ‘ўгледзецца на каго-, што-н., не зводзячы позірку’ перадае стан млынара: І, уставіўшы на хвалі вочы, / Прыглушоным голасам шапоча: (93) і інш. Асобную групу фразеалагізмаў складаюць капулятыўныя, ці парныя, якія ўтвараюцца з двух розных слоў паводле іх гучання, фанетычнага афармлення, але блізкіх паводле семантыкі, тэматычнай прыналежнасці ці рода-відавых адносін, якія не ўсе мовазнаўцы прызнаюць. У слоўніку І.Я. Лепешава зафіксаваны асобныя капулятыўныя ФА, хаця ён не выдзяляе гэты тып (брат-сястрыца, хоцькі-няхоцькі, шыта-крыта і інш.) [2]. Даследчык уключае капулятыўныя ФА (больш-менш, брат-сястрыца, далей-болей, збор-дружына, молада-зелена, першы-лепшы, прышый-прысцябай, сяды-тады, шахер-махер), не выдзяляючы іх у асобную групу, сярод іншых (гуляй-вецер, узвей-вецер, перакаці-поле, разлюлі-маліна і інш.), на аснове аб’яднання іх у напісанні праз злучок. Беларускі фразеолаг адносна ўсіх такіх адзінак лічыць: “Яны маюць усе прыметы, характэрныя для гэтай моўнай адзінкі, і адрозніваюцца ад іншых фразеалагізмаў толькі дэфісным напісаннем”, і крыху ніжэй дадае: “А тое, што яны пішуцца праз злучок, – гэта даніна традыцыі, вынік падгонкі пад агульнае правіла” [3, с. 83]. А.С. Аксамітаў адным з першых заўважыў аб семантыцы капулятыўных адзінак беларускай мовы, якая “не роўная суме значэнняў уваходзячых у яе склад кампанентаў”, тым самым выдзяляючы іх з масіву ФА [4, с. 68]. Аналіз семантыкі капулятыўнай ФА гора-нуда дазваляе гаварыць аб новым значэнні, а не суме значэнняў слоў, з якіх яна складаецца: сінанімічныя лексемы гора ‘глыбокі жаль, смутак’ і нуда ‘непрыемны душэўны стан, выкліканы немагчымасцю здзейсніць свае надзеі, жаданні; сум, туга’ у сукупнасці, дапаўняючы адна другую, утвараюць новае значэнне – ‘стан безвыходнасці, стан прыгнечаных пачуццяў’. І М. Багдановіч скарыстоўвае гэтую новую адзінку ў пачатку верша “Прыйдзе вясна” для дакладнасці і вобразнасці адлюстравання стану, для перадачы экспрэсіўнасці маўлення: Холадна. Вецер па полі гуляе, / Вые, як звер, / Снег узрывае, нуду наганяе, – / Кепска цяпер! / Але мне сэрца пяе: не нудзіся! / Прыйдзе вясна! .. / Гукне вясна і, як ветрам, развее / Гора-нуду! (197). Аналізуючы такога тыпу адзінкі рускай мовы, А.Т. Храленка заўважае на тое, што капулятыўная ФА “валодае выключна экспрэсіўным характарам” [5, с. 33]. Выдзеліўшы гэты тып фразеалагізмаў у мове Купалы, В.А. Ляшчынская дае ім поўную характарыстыку і выдзяляе некалькі прыкмет такіх ФА. Па-першае, яны складаюцца са слоў адной часціны мовы, напрыклад, у мове М. Багдановіча адзначаем найчасцей спалучэнні дзеясловаў (адыйдуць-адлынуць, цягнуцца-паўзці, ліцца-каціцца, умру-загіну, пабіць-паламаць, прасіць-маліць, піць-есці), назоўнікаў (гора-нуда, бацька-матка, мора-акіян, таварышы-брацця, гасцінцы-дарогі, пуцінкі-дарогі), і адзінкава прыслоўяў (цяжка-важка) ці прыметнікаў (белы-чысты). Па-другое, “кампаненты капулятываў з’яўляюцца рознымі паводле фанетычнага афармлення, але блізкімі паводле семантыкі словамі ці адзначаецца ў большасці выпадкаў сінанімічны паўтор” [6, с. 217]. Так, у Багдановіча дзеяслоўныя капулятыўныя фразеалагізмы адысці-адлынуць, дзе адысці ‘прайсці, мінуць’ і адлынуць (гл. лунуць ‘раптоўна прапасці, згінуць, памерці’ [7, с. 126]), і цягнуцца-паўзці, дзе экспрэсіўна маркіраваныя дзеясловы цягнуцца ‘з цяжкасцю ісці, плесціся (разм.)’ і паўзці ‘ісці, перамяшчацца вельмі павольна (разм.)’, спалучаючыся ў адно цэлае з мэтай выразнасці і ўзмацнення маўлення, даюць новае значэнне: у першым выпадку – ‘поўнасцю знікнуць, прапасці’, у другім – ‘ледзь-ледзь рухацца, перамяшчацца’. Капулятыўныя ФА В.А. Ляшчынская адрознівае ад складаных слоў паводле адметнасці іх значэння: капулятыўныя фразеалагізмы паводле формы нагадваюць словы, а паводле семантыкі набліжаюцца да сінтаксічнай канструкцыі, што дазваляе разглядаць іх як лексіка-сінтаксічныя адзінкі, па-другое, ад слоў, якія маюць пры сабе азначэнне, выражанае назоўнікам, ці слоў з прыдаткам [6, с. 216] (параўн. у М. Багдановіча: ліцца-каціцца, гора-нуда, белы-чысты і лясы-бары, трава-мурава, птушкі-пяюшкі і інш.). Кампаненты капулятыўных фразеалагізмаў не з’яўляюцца аднароднымі членамі, паколькі адсутнічае інтанацыя пералічэння. Напрыклад, у канструкцыі піць-есці аб’яднаны два дзеясловы ў адно цэлае, якое абазначае ‘ўсё, што неабходна для жыцця’: Госці спорна п’юць-ядуць ды размаўляюць. (“Мушка-зелянушка і камарык – насаты тварык”, 282). Цікавасць да гэтай групы фразеалагізмаў у мове паэзіі М. Багдановіча абумоўлена тым, што паэт, як і Янка Купала, бярэ іх з вуснай народнай творчасці, “адкуль яны прыйшлі ў аўтарскую паэзію як надзвычай вобразна-выяўленчы сродак мовы” [6, с. 220]. Аднак у адрозненне ад Купалы, які “выкарыстоўвае не столькі ўстойлівыя спалучэнні народна-паэтычнага характару, колькі самую мадэль гэтых спалучэнняў, часцей за ўсё іх структуру” [6, с. 220], Багдановіч, на нашу думку, бярэ мадэль (пра што сведчыць колькасць фразеалагізмаў-капулятываў – усяго 15), якая як нельга лепш выражае сцісласцю сродкаў вялікі сэнс і выяўляе фанетычныя магчымасці беларускай мовы. У пацвярджэнне апошняга можна прывесці прыклад дзеяслоўнага капулятыўнага фразеалагізма ліцца-каціцца ‘струменіцца (пра ваду, раку, ручай і пад.)’ адносна яго ўжывання ў кантэксце аповяду пра крыніцу: Гэтак часам уходзіць у землю крыніца, / Дзесь у нетрах таемна бяжыць, / Але мусіць урэшце на волю прабіцца, / Шмат яшчэ па зямлі будзе ліцца-каціцца / І радзімаму краю служыць. (“Каганцу”, 105), дзе паўтор сінанімічных слоў ліцца ‘цячы струменем’ і каціцца ‘струменіцца, цячы (пра ваду, пот і пад.)’ выяўляе і новае значэнне, і гукавы паўтор, які імітуе прыродную з’яву – цячэнне вады. ФА мора-акіян ‘вялікая водная прастора’ ў кожным з двух выпадкаў ужывання ў вершы “Ціхі вечар; знікнула спякота...”, падпадаючы пад ірадыяцыю кантэксту, выяўляе дадатковае значэнне: у першым да свайго значэння рэалізуе сему ‘вельмі далёкая (водная прастора)’: Ты цячэш балотамі, імхамі, / Жоўтымі, сыпучымі пяскамі, / Берагі крутыя падрываеш, / Дрэвы ды каменні падмываеш / І нясеш іх к мору-акіяну, (93), у другім – ‘глыбокая (водная прастора)’: Я навокал абваджу тры тыны, / На замок іх моцна замыкаю, / Ключ у мора-акіян кідаю. (93). Нярэдка Багдановіч змяняе фразеалагізмы, прыстасоўваючы іх да кантэксту твора, як, напрыклад, верш ужо спет ‘чые-н. поспехі, жаданні, хаценні скончыліся’ (параўн. ФА песня спета): Мо жыцця майго верш ужо спет (“Я, бальны, бесскрыдлаты паэт...”, 219). Сярод ФА, выкарыстаных М. Багдановічам, найбольш саматычных, якія выяўляюць этнаспецыфічнасць фразеалогіі паэта (адвесці вочы, вочы мець, вочы праглядзець, душу агартаць, душу праняць, есці вачамі, застыла ў жылах кроў, зіяюць вочы, кінуць вокам / пагляд, кроў кіпіць, мець сэрца, падняць вока, пацямнела ў вачах, плачуць вочы, прыпасці да сэрца, слёзы ліць, спачынаць душой, сціснецца сэрца, сэрца б’ецца / заб’ецца, сэрца ные, сэрца кроіцца ад болю, сэрца разбіць, у галаву ўдарыць, уставіць вочы і інш.) Такім чынам, фразеалагізмы ў мове паэтычных твораў Максіма Багдановіча прадстаўлены рознымі тыпамі паводле структуры, суаднесенасці з часцінамі мовы, яны выконваюць ацэначную, эмацыянальную, экспрэсіўную, тэкстаўтваральную функцыі, а выкарыстанне іх у моўнай тканіне твора ілюструе майстэрства паэта, натуральнасць выбару і ўвядзення ў кантэкст верша, скарыстання і выяўлення іх патэнцыяльных магчымасцей. Літаратура
Л.М. Шецко (Мозырь) ПРЕЦЕДЕНТНАЯ СОСТАВЛЯЮЩАЯ В ИДИОСТИЛЕ В. КОРОТКЕВИЧА (ФРАЗЕОЛОГИЗМЫ И КРЫЛАТЫЕ ВЫРАЖЕНИЯ) Обращение к прецедентным феноменам – одна из важных особенностей идиостиля Владимира Короткевича. В качестве объекта настоящего исследования мы выбрали использование писателем фразеологических единиц (ФЕ) и крылатых выражений (КВ) как средств создания прецедентной составляющей идиостиля В. Короткевича. Анализ показал, что чаще всего ФЕ и КВ у В. Короткевича претерпевают трансформацию структуры и семантики (ср.: «засмаж сабаку – рады дасць і ей» [1, с. 318] – в значении «голодный, усталый»). Рассматриваемые прецедентные феномены в идиостиле В. Короткевича разнообразны по своему происхождению: это белорусские пословицы и фразеологизмы («што, зямелька дарагая, нарабіў Ілля гнілля» [1, с. 295]; «як цюцька змок» [1, с. 318]; «знікнуць знічкаю» [1, с. 304]), латинизмы («усе з нуля даводзіцца пачаць» [1, с. 385] – Ad carceres a calce revocari. Цицерон. [2, с. 14]; «гэх, старасць не радасць»[1, с. 390] – Aetas senilis mala merx est. Плавт. [2, с. 19]), выражения, восходящие к греческой и римской мифологии («у капішчы Пасейдона, між сонцам і золатам хваль [1, с. 221]; «як драбіцца ў ім сонца – Зевесаў распалены шчыт» [1, с. 197]). Еще один источник – это библейские тексты. К Библии восходит целый ряд ФЕ, самых разнообразных по структуре и значению. В. Короткевич активно заимствовал из Библии выражения, употребляя как в прямом, так и в метафорическом смысле, в той или иной трансформации. Например, в романе «Хрыстос прызямліўся ў Гародне» каждая глава открывается эпиграфом, источником для большинства из них является Библия. На структурно-семантической трансформации библеизма «тридцать серебренников» строится текст «Баллады аб трыццаць першым сярэбраніку». Как известно, выражение «тридцать серебренников» восходит к Библии – к истории о том, как Иуда продал Христа за тридцать серебренников. На этой базе путем авторской интерпретации возникает новая история: …А Кайяфа яшчэ падарыў Трыццаць першы сярэбранік, звонкай і важкай манетай, Толькі-толькі адлітай на царскім манетным двары. Ні за што, проста так [1, с. 142]. Если «тридцать серебреников» – продажность и предательство, то «тридцать первый серебреник» – это порождение самого большого зла в человеке: лжи, лицемерия, подхалимства, доносов. Адбярыце і знішчыце трыццаць першы пракляты сярэбранік, А іначай – няшчасце зямлі. А іначай – канец [1, с. 144]. Таким образом, происходит смещение смыслового центра произведения, где прецедентный феномен становится основой для творческого переосмысления и порождает новую индивидуально-авторскую ФЕ. В идиостиле В. Короткевича нашли отражение различные по структуре прецедентные феномены: прецедентные онимы («На Беларусі Бог жыве…» [1, с 241]; «Калумбы зямлі незнаемай» [1, с. 340]), прецедентные выражения («Новая Атлантыда» [1, с. 260]) и прецедентные высказывания («Гісторык грэчаскі эпічна й проста пра нас даўным-даўно паспеў сказаць «Жыве ў Гіпербарэі люд дзівосны, якому не балюча паміраць» [1, с. 316]). Нередко в произведение включется несколько прецедентных феноменов, как правило, в трансформационном виде, что становится причиной возникновения новых смысловых оттенков. Показательным в этом плане является стихотворение «Калумбы зямлі незнаемай», образную доминанту которого составляет фразеологизм «открыть Америку» (ирон. «совершать, объявлять то, что давно известно» [3, с. 303]). Лексико-семантическая трансформация образного плана ФЕ приводит к переосмыслению ее актуального значения: «Калумбы зямлі незнаемай»; «Што вам да тых вялікіх Калумбаў, якія край ваш вам адкрываюць?»; «Адкрыю найлепшую ў свеце Амерыку (Веску Амерыку, што пад Оршай)» [1, с. 341-342]. Таково выражение поэтического кредо лирического героя: «Открыть Беларусь белорусам». Таким образом, исходная форма фразеологизма в результате структурно-семантической трансформации (вставка, приращение новых компонентов, анафорическая замена и др.) приводит к перефразированию афористического высказывания и как итог – к новой окказиональной ФЕ. Внеязыковая индивидуальная информация прецедентного имени собственного в данном тексте представлена в виде свернутого сложного понятия, которое обретает свою истинную значимость в составе фразеологизма. Окказиональная ФЕ «Іваны без роду, без племені!» [1, с. 341] приобретает контекстное значение «не помнящие своего родства, не знающие родины» (как известно, имя Иван номинирует собирательный образ русского человека, ср.: русский Иван). Протест и возмущение лирического героя, обличающего поэтов, пишущих на угоду толпы, находит выражение в восклицательной интонации высказывания в сочетании со сниженной просторечной лексикой с оттенком иронии и неодобрения: «Хлопы!», «гора-інтэлегенты», «зграя памерлых», «хамы», «любіце вершы ёлупаў розных. Вядома, свінню прыцягвае сметнік». Последнее из выражений имеет латинские корни (Amica luto sus. Гораций. – Свинья любит грязь. Свинья грязь найдет [3, с. 21]). Оно подвергается семантической трансформации (синонимическая замена компонентов), не отразившейся на узуальном значении. Однако происходит метафорическое переосмысление слова свинья – нечистоплотный, низкий, невежественный человек. Это значение находит поддержку в следующем контексте: Я ведаў – яны ненавідзяць новае. Нашто перад свіннямі сыпаць перлы? [1, с. 340] Здесь авторский фразеологизм образован по модели общеизвестного библеизма бисер (жемчуг) перед свиньями (метать) (Margarias ante porcos. Евангелие.) в значении «не тратьте напрасно добрые слова и дела на тех, кто этого не поймет и не оценит» [3, с. 258]. Изначальное противопоставление «высокое – низкое» в контексте перемещается в сферу поэтического и принимает вид оппозиции «творчество – непонимание». Таким образом, использование в одном тексте нескольких ФЕ и КВ, связанных между собой тематически, общностью и повторяемостью лексических компонентов создают необходимый автору эмоционально-экспрессивный фон. В свою очередь, прецедентными феноменами стали и отдельные образы самого В. Короткевича. Так, название его романа «Хрыстос прызямліўся ў Гародні» послужило заголовком для статьи в газете «Беларусь сегодня» за 4.04.2003, в которой идёт речь о том, что в Гродно приехал европейский чиновник по имени Ставрос Христос. Заголовок очерка «Зямля пад белымі крыламі» получил новую жизнь как КВ – название ежегодного фестиваля детского творчества. Сказанное позволяет сделать вывод о том, что творчество В. Короткевича связано с вертикальным контекстом культуры взаимнонаправленными отношениями – не только его использованием, но и его пополнением, что может быть признаком только Сильной Языковой Личности. |
Похожие:
 | Образовательная программа для учащихся «Славянская мифология» Развитие эмоционально-чувственной сферы ребенка является важным в формировании основ личности, так как современное прагматическое... | | Реферат Славянская мифология Методическая разработка интегрированного урока географии и информатики в 8 классе |
| Реферат: славянская мифология Какие виды источников можно еще использовать, чтобы трансформировать, древнеславянские языческие верования? | | Реферат Славянская мифология Левкиевская Елена Евгеньевна. В краю домовых и леших. Персонажи русских мифов. Объединенное гуманитарное издательство, 2009 год |
| Реферат Славянская мифология Левкиевская Елена Евгеньевна. В краю домовых и леших. Персонажи русских мифов. Объединенное гуманитарное издательство, 2009 год | | Реферат Славянская мифология Левкиевская Елена Евгеньевна. В краю домовых и леших. Персонажи русских мифов. Объединенное гуманитарное издательство, 2009 год |
| Реферат Славянская мифология Левкиевская Елена Евгеньевна. В краю домовых и леших. Персонажи русских мифов. Объединенное гуманитарное издательство, 2009 год |  | «Откуда есть пошла славянская письменность» Учебно-методический комплекс предназначен для студентов, обучающихся по специальности 032001 «Документоведение и документационное... |
| Рабочая программа дисциплины «Славянская мифология и фольклор города» Программа рассмотрена на заседании кафедры русской и зарубежной литературы (протокол №1 от «21» сентября 2013 г.) | | Уроки физики Кирилла и Мефодия: виртуальная школа Кирилла и Мефодия. 10 класс Номенклатура цифровых образовательных ресурсов локального доступа (библиотека мбоу «сош №2») |
| А. С. Пушкин и славянская мифология Слово "культура" происходит от слова "культ" вера, обычаи и традиции предков. Тот, кто забывает это,- не имеет права считаться культурный... | | Общероссийское движение «трезвая россия» международная славянская... Молодежная антинаркотическая федерация россии всероссийское движение «молодежь за трезвую россию» |
| Информационная справка об окружных Кирилло-Мефодиевских чтениях «Славянская... Апреля 2012 года на базе гбоу сош с. Чубовка прошли I окружные Кирилло-Мефодиевские чтения | | Славянская мифология и очень древние надписи Руси. По этим темам нами написано много статей; однако вопрос о применении этих надписей для исследования древней славянской мифологии... |
| Общероссийское движение «трезвая россия» международная славянская... Основы собриологии, профилактики, социальной педагогики и алкологии (Материалы XXII международной конференции-семинара). /Под общей... | | Темы рефератОВ: Алкивиад и Александр Македонский как носители ценностей... Античные воззрения на культуру и природу человека: Гомер, Гесиод, Тит Лукреций Кар |
