Общество кирилла туровского гомельская специализированная славянская библиотека славянская фразеология
Скачать 5.36 Mb.
|
Парцэляцыя ФА, калi ФА выдзяляецца лагiчна i выступае як iстотнае ўдакладненне папярэдняга выказвання. Напрыклад, [Паўлінка:] Другую песню цяпер пяе. Нож точыць... востра нож точыць родны мой татка на таго, каго сам калісь любіў i каго я палюбiла…, дзе двойчы ўжываецца ФА нож тачыць. Паўтор ФА. Напрыклад, у мове Лявона экспрэсiўным цэнтрам метафарычнага кантэксту выступае ФА яму выкапаць 'падрыхтаваць, зрабіць зло, шкоду': Трэ' было мне ў сваiм часе выехаць з гэтае хаты i не чакаць, пакуль аж прыйдуць выкiдаць. А цяпер… сам сабе яму выкапаў сваiмi рукамi! (Пасля некаторае паўзы). Так, так, сам сабе яму глыбокую выкапаў… Без часу прыходзiцца ў яе лезцi…, дзе адбываецца разгортванне метафарычнага кантэксту на вобразнай аснове ФА, калі актывiзуецца ўнутраная форма ФА i на гэтай аснове развiваецца цэлы малюнак у напрамку, якi задаецца метафарычным сэнсам ФА. Акрамя таго, вобразная аснова дадзенай ФА актывiзуецца, атрымлiвае далейшае асэнсаванне i дае штуршок для развiцця асацыяцый, “зона дзеяння” ФА выходзiць за яе межы, пашыраецца на ланцужок метафар, у якiм першае звяно – фразеалагiзм” [2, с. 155]. У адзначаным выпадку выкарыстання прыёму разгортвання метафарычнага кантэксту назiраецца ўскладненне ФА словам свабоднага ўжывання: глыбокая (яму глыбокую выкапаў), у вынiку чаго адбываецца актуалiзацыя ФА, а таксама яе сэнсавае прырашчэнне: на абагульнена-цэласнае значэнне ФА накладаюцца ўяўленнi канкрэтнага плана. Выкарыстанне побач аднатэматычных ці сінанімічных ФА з аднолькавым кампанентам. Напрыклад, [Данілка:] Які гэта тата сёння нейкі, як не пры сваім розуме. [Сымон:] Я думаю! Гэта ж не жартачкі! – ад усяго адпрэчылі, і рук няма за што зацяць… кожны з розуму сойдзе, дзе побач скарыстаны ФА як не пры сваім розуме 'ў ненармальным псіхічным стане'; 'не такі, як звычайна, дзіўны, ненармальны паводле псіхічнага стану' (СФМТЯК, с. 216) [7] і ФА з розуму сысці – 'звар'яцець, стаць псіхічна ненармальным' (СФМТЯК, с. 216) [7]; [Данілка:] Эх, Зоська! Шкода мне цябе. У мамкі і Сымонкі ласкі не маеш, а і там, дзе ты думаеш ласку знайсці, дабро цябе не чакае, дзе побач ужыты ФА ласку знайсці 'стаць мілым, прыемным каму-н.' (СФМТЯК, с. 150) [7] і ФА мець ласку 'мілаваць каго-н., удастойваць увагі' (СФМТЯК, с. 150) [7]. Сутыкненне ФА і яе кампанента. Напрыклад, [Незнаёмы:] Час не спіць! Там чакаюць цябе… Час прачнуцца, Сымоне! Час! (Праз рэпліку Сымона): Час, Сымоне! Час!.., дзе не адзін раз паўтараецца іменны кампанент час ў значэнні 'пара' ФА час не спіць 'пара прыйшла, настала' (СФМТЯК, с. 300) [7]; Рвуць твае жылы кругом, Родны раскiдалi дом, Гiбель табе скрозь равуць, Рвуць твае жылы кругом, Рвуць, рвуць!... (Б’юць на трывогу званы), дзе экспрэсiўнасць узмацняецца выкарыстаннем кампазiцыйнага кальца (страфа пачынаецца i заканчваецца аднымi i тымi ж радкамi, якiя ўтрымлiваюць у сабе ФА рваць жылы 'мучыць, мардаваць, даводзіць да смерці каго-н.' (СФМТЯК, с. 104) [7]), а таксама алiтэрацыi вiбранта. Пра ўзмацняльна-вылучальную функцыю фразеалагічнага паўтору сведчаць і наступныя прыклады: Дай, давай, прыяцель мой, Дубiнаю жару! Здавiм петлямi, турмой “Зямлi, волi” мару (Iсцiнна чорнае трыо); Гэй i вышла, ой! Выйшла праява: I той князь, i дзяцюк той бядак Спадабалi княгiню на славу, Спадабалi – i як яшчэ, як! (Песня казка); Ты многа йшоу, блудзiў ты многа, – Жадання крыж ты нёс i нёс, Аж на растайных стаў дарогах; Цяпер – да нас ад бур i слез!... (Сад); А ў сэрцы, сэрцы неспакойным, Жаль так i ўеўся з пусткай гэтай; Снуюцца думы роем ройным О, як ты страшны мне, склон лета! (На склоне лета) і інш. Каламбурнае сутыкненне ФА і свабоднага спалучэння слоў. Напрыклад, у мове Паўлінкі ФА не ўсе дома 'які выдзяляецца чым-н., прыдуркаваты, ненармальны чалавек; не такі, як іншыя' (СФМТЯК, с. 85) [7] абыгрываецца ў выніку каламбурнага сутыкнення з «антанімічным» ёй «структурна аднатыпным» свабодным словазлучэннем [9] і адначасова выконвае функцыю маўленчай характарыстыкі персанажа, выяўляючы артыстызм, іранічнасць, насмешлівасць, дасціпнасць гераіні: [Якім:] А ці нікога няма? (Гаворачы, набліжаецца да Паўлінкі, вітаецца і хоча абняць яе.) [Паўлінка:] (баронячыся). Ой, ой! памалу! Усе дома, усе дома. Толькі ў Якіма не ўсе дома, бо поначы ходзіць да маладых дзяўчат. Выкарыстанне ў адным кантэксце ФА і сугучнага з яе кампанентам пытання, што, на думку даследчыкаў, «выяўляе прамое значэнне кампанента ФА» [5], а таксама «акцэнтуе ўвагу, падкрэслівае найбольш важнае ў творы» [3, с. 112]. Напрыклад, [Якім:] (як бы сам сабе). Калі, калі ўжо надойдзе тая часінка, што нас злучыць навекі, і мы ўжо ніколі не расстанемся? Калі? Калі?.. [Паўлінка:] Ха-ха-ха! На святое ніколі, дзе ФА на святое ніколі 'невядома калі' (СФМТЯК, с. 176) [7] рэалізуе ўсё ж не дакладна сваё фразеалагічнае значэнне, а прамежкавае – 'ніколі' / 'невядома калі'. На рэпліку Сцяпана «І ці гаманіце аб ім, ці не гаманіце – усё роўна нічога не выйдзе. Я ўжо яму даў дарогу» Паўлінка рэагуе пытаннем «Якую дарогу?» Паўтор іменнага кампанента ФА даць дарогу не столькі актуалізуе ўнутраную форму ФА, колькі выражае разгубленасць гераіні, выкліканую нечаканым і непажаданым ходам падзей. Сутыкненне ФА ў рэпліках суразмоўцаў. Напрыклад, [Якім:] .. а там праз момант – і ты мая на векі вечныя. [Паўлінка:] (нібы са злосцю). Не я твая, а ты мой на векі вечныя, дзе ФА на векі вечныя 'заўсёды' (СФМТЯК, с. 35) [7] паўтараецца з мэтай падкрэсліць агульнасць, аднолькавасць, «сугучнасць» трывалых, моцных пачуццяў закаханых. Наступны прыклад ілюструе выкарыстанне паўтору ФА ў якасці пытання: [Адольф:] (пяе) Гляжу я без толку на хладную шаль, І чорную душу церзае печаль. [Адзін з гасцей:] Нашто ж глядзіш на яе, пан, без толку?, дзе ФА без толку 'дарэмна, упустую' (СФМТЯК, с. 282) [7] паўтараецца з мэтай аблічыць недарэчнасць маўлення персанажа і выявіць сваё негатыўнае стаўленне да яго – «прычапіцца да слоў». Мімезіс – «разнавіднасць паўтору, некаторыя характэрныя асаблівасці першаснага (чужога) маўлення, якія наўмысна выкарыстоўваюцца ў сваім (другасным) маўленні з мэтай перадражніць або высмеяць адрасанта» [8, с. 3]. Напрыклад, [Паўлінка:] (сумна) Значыцца, Якімка, трэба ўжо табе рабіць фырр!, дзе гераіня паўтарае слова фырр, першапачаткова вымаўленае яе каханым: [Якім:] Як зязюлька, праз акно фырр! а пятух цап, а поп крапілам пырсь! а там... [Паўлінка:] (смеючыся). А там ізноў фырр!.. ФА рабіць фырр выконвае ролю эўфемізма, што дазваляе пазбегнуць непажаданай грубасці ў размове паміж закаханымі і паказаць узаемаразуменне паміж імі гульнёй са словамі. Адначасова да ўзмацнення экспрэсіўнага аспекту ФА і да яе семантычнага “прырашчэння” вядзе замена ФА рабіць ногі на рабіць фырр, з дапамогай чаго аўтар перадае жартаўлівы настрой Паўлінкі. А вось прыклад двухузроўневага каламбура: [Агата:] (падбягаючы да Пранціся з кулакамі). Дык чаго ж ты, тудэма-сюдэма, несвянцоная костка, рассеўся, як у сваёй хаце! [Пранцісь:] Пасвенцім, собственно, пане дабрудзею, калі несвянцоная. [Агата:] Вось я цябе зараз, тудэма-сюдэма, як высвенчу гэтай пляшкай па галаве, дык і сваіх не пазнаеш, няшчасны ты “вось-цо-да”…, дзе адбываецца ірадыяцыя ФА несвянцоная костка 'грэшнік, бязбожнік' (СФМТЯК, с. 133) [7] на наступныя рэплікі з выкарыстаннем аднакаранёвых слоў: пасвянціць з кантэкстуальным значэннем 'далучыць да веры', якое суадносіцца са значэннем ФА, і высвенціць – з несуадносным аказіянальным значэннем 'ударыць, нанесці фізічнае пашкоджанне'. ФА даць дыхту ‘рабіць што-н. энергічна, натхнёна’ (СФМТЯК, с. 100) [7] абыгрываецца ў наступным кантэксце: [Пранцісь:] Собственно, і дала ж твая баба мне дыхту, вось-цо-да. Аж лыткі трасуцца, пане дабрудзею. [Сцяпан:] І твая, каханенькі, родненькі, не адстала, – аж дыхавіцу чуць мне не нагнала. [Агата:] Абодва вы кавалёвыя мяхі, тудэма-сюдэма, непаваротлівыя, дык і здаецца, што нехта вам дыхту нейкага даваў. Пра дасціпнасць, кемлівасць Сцяпана сведчаць прыклады яго моватворчасці нават у сонным стане: [Альжбета:] Што ты табаку важыш? Ідзі ды кладзіся спаць. Гэта ж табе тут не карчма! [Сцяпан:] Каханенькая, родненькая, я наважу, а ты купіш, – дзе на рэпліку з выкарыстаннем ФА табаку важыць ён каламбурыць, ужываючы кампанент, сугучны ФА. Адзначым выпадкі паўтору ў дыялагічным маўленні аднаго з кампанентаў ФА з мэтай уяўнай яе актуалізацыі, калі субяседнік знарок «здымае метафарычнасць з фразеалагізма» [2, с. 147]. Напрыклад, [Зоська:] На што хочаш прысягну! Руку дам праз сваю галаву. [Марыля:] Не трэба мне твае галавы, дзе кампаненты ФА руку даць праз <сваю> галаву паўтараюцца як рэакцыя на папярэдняе выказванне; [Мікіта:] Якое прыемнае, меджду протчым, спатканне, таварыш профэсар! Колькі лет! Колькі зім! [Янка:] І не колькі лет і не колькі зім, а ўсяго восем месяцаў, пане рэгістратар, як мы бачыліся.!, дзе ФА колькі лет! колькі зім! паўтараецца ў спалучэнні з адмоўнай часціцай. Так, у выніку ФА «падпадаюць пераасэнсаванню, страчваюць ідыяматычны сэнс» [6, с. 38]. Фармальны паўтор ФА са скарачэннем яе кампанентнага складу. Напрыклад, [Агата:] Усе яны добрыя, пакуль не ўбярэ каторы дзяўчыны ў свае рукі, а як убярэ, тады на іншы лад, тудэма-сюдэма, зайграе, а ты танцуй пад яго дудку, дзе ФА ўбіраць у свае рукі ўжываецца побач з рэдукаванай формай гэтай жа ФА – убіраць, што выклікана, на нашу думку, імкненнем аўтара пазбегнуць неапраўданага паўтору ФА; [Гануля:] (накрывае стол). Гэтымі сваімі спрэчкамі людзям толькі кроў псуеш. [Мікіта:] Псуюць і яны мне…, дзе ў цэнтры ўвагі ФА кроў псаваць; [Незнаёмы:] Што ж, браце мой? Думаеш, што гэта лаціна зямлі скрозь дна праваліцца? Так ты думаеш? [Сымон:] Не праваліцца. Але як я сыду – мяне назад сюды не пусцяць (ФА скрозь дна праваліцца). Каламбурнае сутыкненне ФА з сугучнай лексемай. Напрыклад, [Паўлінка:] (хітравата). Пэўне, і авечкі ў пана Адольфа таксама гілююць? [Адольф:] А так, так!.. [Паўлінка:] (ідучы па гарбату, для сябе, убок). Матыліцы авечак мучаць, як і сам тут (паказваючы на сваю галаву) матылі мае, а думае, што яны зыгуюць, дзе сутыкаюцца ФА мець матылі 'быць дурнаватым, някемлівым, не разумець' (СФМТЯК, с. 164) [7] і сугучная, але генетычна няроднасная лексема матыліцы 'захворванне жывёлы', што выяўляе здольнасць Паўлінкі трапна і з’едліва гаварыць, выстаўляць у камічным свеце іншых дзеючых асоб. Даміцэля, эмацыянальна рэагуючы на рэпліку Максіма (Ці не ведаеш, якім такім манерам я сюды папаўся?), адказвае: Я зараз манеры выганю васпану з галавы!, на хаду змяняючы ФА выбіваць з галавы дур. Фармальна аўтарская ФА манеры выгнаць з галавы 'сурова ўздзейнічаючы, адвучваць каго-н. ад дрэнных звычак, схільнасцей і пад.' (СФМТЯК, с. 163) [7] выконвае ролю эўфемізма, але Даміцэлі не характэрна тактоўнае абыходжанне ў размове з аднавяскоўцамі. Звяртае на сябе ўвагу выкарыстанне слова манеры, якое ў мове Максіма ўваходзіць у склад адвербіяльнага выразу якім такім манерам, а ў мове Даміцэлі з’яўляецца іменным кампанентам ФА. Таму больш дакладна разглядаць лексему манеры не як эўфемізм, а як звязку ў маўленні персанажаў. Сутыкненне ФА і яе словаўтваральнага варыянта. Напрыклад, [Данілка:] А ці праўда, мамка, што ёсць такая сіаронка, праз каторую плывуць крыніцы з жывой вадою? Кажуць, калі напіцца тае вадзіцы жыватворнае, дык чалавек ніколі не ўмірае. [Данілка:] Але ўсё ж такі жывая вада ёсць, як сабе, мамка, хочаш!, дзе побач ужыты агульнаўжывальная ФА жывая вада і аўтарскі варыянт вадзіца жыватворная 'цудадзейная вада, якая вяртае мёртвых да жыцця' (СФМТЯК, с. 29) [7], утвораны ў выніку адначасова га далучэння другой асновы да аднаго кампанента ФА і далучэнне суфікса да другога. Пералічаныя разнавіднасці прыёму сутыкнення фразеалагізма і яго кампанентаў ці фразеалагізмаў у мове твораў Янкі Купалы сведчаць найперш пра майстэрства аўтара ў скарыстанні фразеалагізмаў, выяўляючы самыя разнастайныя функцыі іх ужывання: экспрэсiўную, эмацыянальную, функцыю маўленчай характарыстыкі дзеючай асобы, узмацнення, удакладнення, акцэнтацыі семантыкі ФА і асобных слоў, а ў драматычных творах, з'яўляючыся адным са сродкаў адлюстравання вуснага маўлення, паўторы перадаюць размоўную інтанацыю і выконваюць функцыю звязкі маўлення дзвюх персанажаў. Такім чынам, скарыстанне прыёму сутыкнення фразеалагізма і яго кампанентаў ці фразеалагізмаў ілюструюе працэс эстэтычнай рэалізацыі майстрам слова магчымасцяў сістэмы мовы; працэс узнікнення новых кантэкстных значэнняў ФА і слоў, што абумоўлена іх месцазнаходжаннем, спалучальнасцю, узаемаўплывам, і, безумоўна, «раскрывае ролю паэта ў выяўленні і расшырэнні патэнцыяльных магчымасцяў беларускага слова, яго семантычнага аб'ёму» [4, с. 264]. Літаратура 1. Квятковский А. Поэтический словарь. – Москва: Советская энциклопедия, 1966. – 376 с. 2. Лепешаў І.Я. Праблемы фразеалагічнай стылістыкі і фразеалагічнай нормы. – Мінск: Навука і тэхніка, 1984. – 264 с. 3. Ляшчынская В.А. Паўтор у паэзіі Янкі Купалы // Весці НАН Беларусі. – Серыя гуманітарных навук. – 2003. – №3. – С. 108-112. 4. Ляшчынская В.А. Слова ў паэзіі Янкі Купалы / В.А. Ляшчынская; навук. рэд. А.І. Падлужны. – Мінск: Бел. навука, 2004. – 272 с. 5. Рагаўцоў В.І. Афарызмы – сродак камічнага ў беларускай драматургіі. Дыс. … доктара філал. навук: 10.02.01 / Магілёўскі дзярж. ун-т. – Магілёў, 2002. 6. Рагаўцоў В.І. Маўленчае выражэнне камічнага ў беларускай драматургіі // Роднае слова. – 2004. – № 4. – С. 36-39. 7. СФМТЯК – Тут і далей указваецца скарочаная назва выдання: Ляшчынская В.А. Слоўнiк фразеалагізмаў мовы твораў Янкі Купалы / В.А. Ляшчынская, З.У. Шведава; Міністэрства адукацыі Рэспублікі Беларусь, Гомельскі дзяржаўны універсітэт імя Францыска Скарыны. – Гомель: ГДУ імя Ф. Скарыны, 2007. – 312 с. 8. Ширина Е.В. Мимезис как особый вид повтора чужой речи: Автореф. дис. … канд. филол. наук: 10.02.01 / Ростов. гос. ун-т. – Ростов-на-Дону, 1990. – 19 с. 9. Шубадзёрава А.М. Каламбур у мове беларускай драматургіі. Дыс. … канд. філал. навук: 10.02.01 / Магілёўскі дзярж. ун-т. – Магілёў, 1998. З.У. Шведава (Гомель) |
Похожие:
 | Образовательная программа для учащихся «Славянская мифология» Развитие эмоционально-чувственной сферы ребенка является важным в формировании основ личности, так как современное прагматическое... | | Реферат Славянская мифология Методическая разработка интегрированного урока географии и информатики в 8 классе |
| Реферат: славянская мифология Какие виды источников можно еще использовать, чтобы трансформировать, древнеславянские языческие верования? | | Реферат Славянская мифология Левкиевская Елена Евгеньевна. В краю домовых и леших. Персонажи русских мифов. Объединенное гуманитарное издательство, 2009 год |
| Реферат Славянская мифология Левкиевская Елена Евгеньевна. В краю домовых и леших. Персонажи русских мифов. Объединенное гуманитарное издательство, 2009 год | | Реферат Славянская мифология Левкиевская Елена Евгеньевна. В краю домовых и леших. Персонажи русских мифов. Объединенное гуманитарное издательство, 2009 год |
| Реферат Славянская мифология Левкиевская Елена Евгеньевна. В краю домовых и леших. Персонажи русских мифов. Объединенное гуманитарное издательство, 2009 год |  | «Откуда есть пошла славянская письменность» Учебно-методический комплекс предназначен для студентов, обучающихся по специальности 032001 «Документоведение и документационное... |
| Рабочая программа дисциплины «Славянская мифология и фольклор города» Программа рассмотрена на заседании кафедры русской и зарубежной литературы (протокол №1 от «21» сентября 2013 г.) | | Уроки физики Кирилла и Мефодия: виртуальная школа Кирилла и Мефодия. 10 класс Номенклатура цифровых образовательных ресурсов локального доступа (библиотека мбоу «сош №2») |
| А. С. Пушкин и славянская мифология Слово "культура" происходит от слова "культ" вера, обычаи и традиции предков. Тот, кто забывает это,- не имеет права считаться культурный... | | Общероссийское движение «трезвая россия» международная славянская... Молодежная антинаркотическая федерация россии всероссийское движение «молодежь за трезвую россию» |
| Информационная справка об окружных Кирилло-Мефодиевских чтениях «Славянская... Апреля 2012 года на базе гбоу сош с. Чубовка прошли I окружные Кирилло-Мефодиевские чтения | | Славянская мифология и очень древние надписи Руси. По этим темам нами написано много статей; однако вопрос о применении этих надписей для исследования древней славянской мифологии... |
| Общероссийское движение «трезвая россия» международная славянская... Основы собриологии, профилактики, социальной педагогики и алкологии (Материалы XXII международной конференции-семинара). /Под общей... | | Темы рефератОВ: Алкивиад и Александр Македонский как носители ценностей... Античные воззрения на культуру и природу человека: Гомер, Гесиод, Тит Лукреций Кар |
